Strona:Helena Zborowska - O Elizy Orzeszkowej pracy i działalności literackiej.pdf/15

szkowa znów do rzeczywistości, na ukochaną Litwę, do puszcz jej i pól i dworów i chat, do licznych wielostronnych zagadnień współczesnej doby, z których nie przeszło żadne bez zwrócenia na siebie uwagi tego potężnego, rozległego umysłu. Powieści jej szerokie, jak samo społeczeństwo, które może widzieć w nich całokształt swój, odbity, jak w zwierciedle. A jeśli może obraz ten nieraz od rzeczywistości piękniejszy i jaśniejszy, jeśli postać jaka zbyt zbliża się do niedoścignionego ludziom ideału, to dlatego tylko, że Orzeszkowa na ten obraz zesiała blaski własnej duszy.
 Nowością zupełną w literaturze naszej, której dotąd przedmiot ten był obcy, chyba jako akcesoryum, były jej powieści z życia żydów (Eli Makower, Meir Ezofowicz). Humanitaryzm Orzeszkowej nie tylko obejmuje cały własny naród, idzie dalej, rozciąga się i na ten obcy, od wieków pośród naszego żyjący, a zawsze odrębny i zamknięty, nieraz wrogi. Idealna postać Meira, to walka świetlanego ducha z ciemnością otoczenia, z fanatyzmem przesądów. Od czasu mickiewiczowskiego Jankla, rzec można, że pierwsza Orzeszkowa w biednym, upośledzonym żydzie, któren żyje i umiera w ciasnocie, w nędzy i brudzie ciemnych zaułków miejskich — dojrzała czującą i cierpiącą duszę ludzką, dojrzała człowieka.
 Z tego samego źródła wypłynęły i jej pełne wdzięku i smutku nowelki „Gedali,“ „Daj kwiatek!“ i „Silny Samson“. Ostatnia, to perła prawdziwa; chorowity, biedny, wiecznie nad igłą zgarbiony krawiec Szymszel, któremu w teatrzyku żydowskim wypadło grać rolę Samsona — i któremu na tę chwilę znikła z oczu cała nędza jego życia, który przez tę jedną krótką chwilę istotnie był Samsonem — olbrzymem i gromił Filistynów i kochał Dalilę i z bólu szalał, aż padł z okrzykiem tryumfu, zemsty dokonawszy. Poezya w przedziwnie subtelny sposób styka się tu z komizmem, co śmieje się poprzez łzy.
 Nowele Orzeszkowej, to często w drobnych rozmiarach swoich skończone dzieła sztuki, równe mistrzostwem wykonania i natchnienia nawet największym, najrozleglejszym jej dziełom.
 Ciągną się one, jak łańcuch długi, nierozerwany, od pierwszych chwil jej twórczości aż do ostatnich dni, odbijające z kolei wszystkie następujące po sobie prądy literatury naszej, zrazu pełne prawdy i wstrząsającego realizmu obrazki „Z różnych sfer“, powstałe w epoce haseł trzeźwości i pozytywnej pracy, potem