żytkiem minionej dzikości, i że dla cnotliwego życia ludzi wystarcza rozpowszechnienie wykształcenia, to jest, rozpowszechnienie wiedzy różnego rodzaju, która w jakiś sposób ma ludzi doprowadzić do sprawiedliwości i moralnego życia. Natomiast ludzie ci powinni zrozumieć, że dla cnotliwego życia ludzkiego religia jest konieczna, i że religia ta już istnieje i żyje w świadomości ludzi współczesnych. Ludzie zaś, którzy rozmyślnie lub nieświadomie ogłupiają lud kościelnymi zabobonami, powinni przestać to czynić i uznać, że w chrześciaństwie ważnem i obowiązującem jest nie chrzest, nie komunia, nie wyznawanie dogmatów itd., lecz jedynie miłość Boga i bliźniego oraz zachowywanie przykazania o postępowaniu z innymi, jak chcesz, by inni z tobą postępowali, i — że na tem polega cały zakon i prorocy.
Gdyby tylko pseudochrześcianie i uczeni zrozumieli sami oraz nauczali dzieci i nieoświeconych tych prostych, jasnych i koniecznych prawd, jak obecnie nauczają swych skomplikowanych, bałamutnych i niepotrzebnych teoryi, to wszyscy ludzie jednakowo pojęliby znaczenie życia i uznaliby jedyny obowiązek, wypływający z tego pojmowania.
Ale, jak mamy postępować teraz, natychmiast, właśnie w Rosyi, w tej chwili, gdy nasi wrogowie już na nas napadli, zabijają naszych ludzi i grożą nam samym? Co ma czynić — zapytają mnie — rosyjski żołnierz, oficer, jenerał, car, prywatny człowiek? Ażali mamy pozwolić naszym wrogom niszczyć nasze posiadłości, zagrabiać owoce naszej pracy, uprowadzać jeńców lub zabijać naszych ludzi? Co mamy czynić obecnie, gdy już to dzieło jest rozpoczęte?
Ale przedtem, zanim wojna się rozpoczęła, mniejsza z tem zresztą, kto ją rozpoczął, przed wszystkiem innem rozpoczęło się dzieło mego żywota. Tak musi odpowiedzieć każdy człowiek świadomy. A dzieło mego żywota niema nic do czynienia z uznawaniem praw chińczyków, japończyków lub rosyan do Port-Artura. Dzieło mego żywota polega na spełnianiu woli Tego, który mnie do życia powołał. Znam tę wolę. Wola ta jest, bym miłował swego bliźniego i służył mu. A więc dlaczego miałbym, słuchając chwilowego, przypadkowego, nierozumnego i okrutnego żądania, odstępować od znanego mi, wiecznego i niezmiennego prawa mego życia? Jeśli Bóg jest, to On nie spyta mnie, gdy umrę (a to się stać może każdej