rozszarpywać się nawzajem na kawałki, albo takimi samymi niewolnikami, jakimi zawsze byli i zawsze będą, dopóki w dalszym ciągu kierują się nie poczuciem religijnem, lecz namiętnościami, teoryami i zewnętrznymi wpływami.
Człowiek nie ma innego wyboru: musi być albo niewolnikiem najbardziej niesumiennego i bezczelnego z niewolników, albo sługą bożym. Bo dla człowieka istnieje jedna tylko droga do wolności — to zjednoczenie swej woli z wolą Boga. Ludzie, pozbawieni religii; niektórzy, wprost odrzucający religię; inni, uznający za religię owe ohydne formy zewnętrzne, które religię zastąpiły, a kierowani jedynie przez osobiste żądze, strach, prawa ludzkie, a przedewszystkiem przez nawzajem na siebie wywierany hypnotyzm; ludzie tacy nie mogą przestać być zwierzętami lub niewolnikami. A żadne usiłowania zewnętrzne nie wyprowadzą ich z tego położenia, bo jedynie religia czyni człowieka swobodnym.
Większość zaś ludzi współczesnych jej nie posiada.
„Ale“ — powiedzą nam ludzie, zaprzątnięci działalnością praktyczną wszelkich rodzajów — „na to, by usunąć zło, od którego cierpimy, koniecznem byłoby, by nietylko kilku ludzi, lecz wszyscy zastanowili się, a uczyniwszy to, jednakowo ujrzeli przeznaczenie swego żywota w spełnianiu woli Boga i w służeniu swym bliźnim. Czyż to możliwe“?
Nietylko możliwe, odpowiadam — ale wręcz niemożliwe jest, by tak się nie stało.
Niemożliwe jest, by ludzie się nie zastanowili, to jest, niemożliwe jest, by każdy człowiek nie postawił sobie pytania, kim jest i poco żyje. Albowiem człowiek, jako istota rozumna nie może żyć bez usiłowań zrozumienia, poco żyje, i zawsze, stosownie do swego rozwoju — odpowiadał na to pytanie w swych naukach religijnych. W naszych czasach, wewnętrzna sprzeczność, odczuwana przez ludzi, wysuwa to pytanie ze szczególnym naciskiem i domaga się odpowiedzi. Niemożliwe jest dla ludzi współczesnych odpowiedzieć na to pytanie inaczej, jak tylko uznając zakon życia w miłości bliźniego i w służeniu bliźnim. Albowiem w naszych czasach jest to jedyna rozumna odpowiedź na pytanie o znaczeniu życia ludzkiego. Odpo-