zterdzieści lat pracy na polu piśmiennictwa, długa i pracowita droga, dążąca wprost przed siebie, dążąca do jasno określonego celu, a z tej drogi ni zboczeń żadnych, ni nawrotów, ni wahania, ni zniechęcenia w długiej wędrówce.
Wśród literatury ostatniej doby, nerwowej, pesymistycznej, z której wieje duch buntu i gorzki duch przeczenia i wołają głośno prawa jednostki, — postać Elizy Orzeszkowej stoi, jak posąg z jednolitego kruszcu odlany, jak zjawisko z innej epoki.
Wśród chóru głosów: „sztuka dla sztuki, dla rozkoszy jednostek, umysłem i wykształceniem wysoko wyniesionych ponad szary tłum ludzkości“, z jej dzieł słychać wołanie: „Sztuka, służba społeczeństwa, służba ojczyzny!“
Idea włożyła jej pióro do ręki, idea pisać kazała, ta, co we wszystkich jej dziełach żyje i wszystkie przenika, jedna i niezmienna od początku jej pisarskiego zawodu; a w blaskach tej myśli przewodniej, co nad pisarką świeciła, jak słońce, forma artystyczna rozwijała się powoli, jak pod słonecznymi promieniami kwiat z ziemi wykwita, — aż doszła do tego stopnia doskonałości i piękna, jakie podziwiamy w największych jej dziełach, w „Nad Niemnem“, w „Bene Nati“, w „Dwóch Biegunach“ i „Chamie“, w „Argonautach“ i „Pieśni przerwanej“.
Trzy okresy literatury, jak trzy potężne fale, przeszły nad jej głową. Słyszała jeszcze ostatnie romantyzmu echa, talent jej rozwijał się i potężniał w epoce idealizmu i pozytywnych haseł, — u progu starości stała i w pełni dobrze zasłużonej sławy, kiedy nad piśmiennictwem naszem wicher modernizmu, czy symbolizmu powiał i nowe znów odkrył światy duszy.
