Sen srebrny Salomei/Akt czwarty

←Akt trzeci

Sen srebrny Salomei romans dramatyczny w pięciu aktach Akt czwarty Juliusz Słowacki

Akt piąty→

Obóz polski z dala widać okop czworogranny. oświecony wewnątrz przez chłopskie ogniska z bukietem lip i cerkwią. Wchodzi Regimentarz z garstką Szlachty zbrojnej.

REGIMENTARZ

Przed nami, mości panowie,

Serce buntu, gniazdo chłopie.

Oto w piaskowym okopie

Siedzą dymami nakryci.

I gdyby o jeńców zdrowie

Nie dbać, że będą zabici,

Nim się wedrzemy na wały;

Dawno bym polnymi działy

Zagrał śmiertelnego marsza.

Ale już drużyna starsza

Zaczyna z nami układy;

I ciągle lirowe dziady

Włóczą się niby upiory

Tych kruków negocjatory,

Kawałki ludu chodzące.

Dawniej to, bywało, dziady,

Szlachectwu dobrze życzące,

Nieraz brano do porady,

I przychodzili zgarbieni,

Zasiadali rzędem w sieni

Lub na dziedzincu pod drzewem;

I tam sobie lirnym śpiewem

Jak kawki., bywało, gwarzą.

Aż pan dziecko wyszle z groszem,

Z pełnym obwarzanków koszem;

To dziecinie błogosławią,

Obrazkiem nieraz obdarzą,

Albo coś o przodkach prawią,

Dziwne i ciemne powieści,

Co się potem śnią w nocy dziecięciu.

To, bywało, ze czterdzieścié

Dziadów o wiosny poczęciu

Schodziło się nam do domu.

Mój ojciec - niech mu Bóg świeci! -

Polecał nie lada komu

Karmić te dawnych stuleci

Chodzące żywe kroniki,

Ale zawsze nas, chłopczyki,

Posyłał. Nie wiem, dlaczego

Dziś ten afekt ojca mego

Dla dziadów w myślach mi stoi?

Czy to, że dusza się boi

O syna i przeczuć słucha,

I ojca też jako ducha

O świętą pomoc uprasza;

Czy też, że dziwnie myśl nasza

Z wiatrem Bożym się odmienia,

Raz pełna w sobie płomienia,

Pewna szczęśliwego skutku

To znowu trumnica smutku,

Dusza niespokojna, trwożna,

Jako ślimak w skorupie ostrożna.

Wchodzi Sawa w sukmanie diaczka ruskiego z wertepem pełnym jasełek na plecach.

Cóż tam, Sawo? Czy dobrze wertepem

Oszukałeś to chłopstwo pijane?

Czy im ciągnie jaka pomoc stepem?

Czy widziałeś cmentarze rumiane

Jeńców krwią? Czy mój Lew jeszcze dycha?

SAWA

zrzucając sukmanę

Dajcie mi pierwej z kielicha

Pociągnąć nieco węgrzyna.

REGIMENTARZ

Widziałżeś mojego syna?

SAWA

Zdrów.

REGIMENTARZ

Czy dociągnie do nocy?

SAWA

Dęby przetrwa - on pełen jest mocy!

Cóż za myśli twe, regimentarzu?

REGIMENTARZ

Więc byłeś na tym cmentarzu?

Ach, opowiedz, na coś patrzał oczyma.

SAWA

Dawno już, mości panowie,

Od Drewiczam się nauczył

Podstępów, różnych maskarad.

Więc i teraz, z tym wertepem

Na plecach, udając diaczka,

Takem dobrze odgrał rolę,

Że jedno tylko sokole

Oczy na mnie się poznały. -

Skoro tylko pociemniały

Czarne lipy nad cerkiewką,

Wszedłem na wał raźnie, krewko,

Na wał, gdzie przy kołowrocie

Dawniej żebrak lub cyganka

Siedzieli a dziś w ciemnocie

Straszna krwi hospodarzanka,

Rzeź czerwona, stoi w dymie

Pędzonym od Zaporożów. -

Bo te zbrodnie tak olbrzymie,

Ta góra węży i nożów,

Nożów, które w Boga imię

Poświęcona śród rozruchów

Mają zaciętą naturę

I okropną świętość duchów;

Bo ten - który mogił górę

Olśnia, lecz nie wypogodzi,

Księżyc i sam przestrach czuje,

Bo z jednego trupa schodzi

I na drugiego wstępuje;

Bo jedną porzuci głowę

I zdejmie z niej białe skrzydło,

I znów drugie koralowe

Odkrywa we krwi straszydło,

Gdzie w ranach jak ślepy brodzi: -

Wszystko to na myśl nawodzi

Tę marę wpół obłąkaną,

Niegdyś przed rzezią widzianą

Na cmentarzach i kurhanach,

W ludzkich ślinach i psich pianach,

I zgniliznach, i w zamachu,

I w zgrzytaniach, i w tęsknotach,

Bo przy ukraińskim strachu

Zawsze w miesięcznych pozłotach

Stoi smutek - w sercu boli

I myśl puszcza w lot sokoli. -

Z takim to smutkiem, a zręczne

Oczy posławszy za szpiegi

Na ciemne wzgórze miesięczne

I krwią zroszone mogiły,

Aby mi tam wypatrzyły

Na razie ratunku brzegi:

Wszedłem, strachu będąc blisko,

Na te ciemne uroczysko

Z krzyżami - i tam ujrzałem,

Że pomiędzy żywym ciałem

Niektóre resztki z krwawników,

Ciała smętne nieboszczyków

Leżały, a w oczach próżnych

Nie tylko że brakło życie,

Lecz na miesiąca odbicie

Nie było szkieł, więc się blaski

Po krwawnikach gdzieś kałużnych

Błąkały i szły w roztrzaski,

W garście złota, w kwiaty cudu,

Które pewnie wzroki ludu,

Co na krwi kałużach wiszą,

Obłąkane strachu snami,

Nazwą krwi tulipanami

I rusałkom je przypiszą,

Widząc kwitnące śród cieni

Wszedłszy tam, gdzie mgła jesieni

Mży, a liść lipowy cięży

I na miejscowych strunach

Kładzie swoje czarne plamy;

Gdzie gałęzie jak kłąb węży

Lecących z piekielnej bramy,

Matki przy synach ksykunach

Zatrzymały się i leżą

Na ogniach jak na piorunach,

Panując nad horodyszczą;

A patrzą, gdzie żądłem uderzą,

I na serce trupów świszczą;

Spostrzegłem drugi ponury

Tłum, co śmierci się spodziewa.

A czasami jeniec który

Odetchnie śmierci ciężarem,

A czasem który zaśpiewa,

A czasem jęknie nad żarem;

Albo ci nagle spod nogi

Zawoła kamień czerwony:

"Ratuj, Panie Jezu drogi!"

A drugi: "Bądź pochwalony!"

I tak to robactwo w próchnie

Szepce; aż z krwawych rozcieków

Straszniejsza głowa wybuchnie

I krzyknie: "Na wieki wieków!"

I wszystko na chwilę uciszy.

Tam śród pjanych towarzyszy

(Miałem go prawie pod ręką)

Twój sługa siedział Tymenko,

Skarząc się chrapliwie z gardła

Jak człowiek, co ma suchoty:

Że małżonka mu umarła,

Że go z tą czernią kłopoty

Już do syta udręczyły,

Że ot - wyjdzie na mogiły,

Każe rżnąć obywateli,

Krwawym się przypatrzy pluchom;

A potem na vivat duchom

I diabłom w łeb sobie strzeli;

I kopnąwszy o płomienie

Jak szatan światem pomiota.

Spojrzałem: a odurzenie

I niepamięć, i zgryzota,

Żył posiniałych napięcie,

Owo straszne przedsięwzięcie

Pisały na jego twarzy

Wtenczas ja, mając na straży

I pieczy jeńców żywoty,

Teatr mój łojówką złoty

Na srebrnej kuhanów darni

Odkryłem, mości panowie.

I na ciemnych mogił głowie

Zjawiłem w mojej latarni

To, o czym, jak wiecie sami,

Śni się nam pod mogiłami.

I tak to Betlejem złote,

Oświecone gwiazdą było

Rozlewającą tęsknotę,

Słońcem myśli zakrwawionych:

Bo niektórym o domach mówiło,

O dzieciąteczkach straconych,

O śpiewanych gdzieś kolędach

I o tych żywota błędach,

Co dopiero przed śmiercią są widne.

Wtem, o panie, na ohydne

Cmentarze i uroczyska,

Pod ciemne lip wężowiska,

Od kurhanów na kurhany -

Wiodąc świateł złotych roje,

Przez miesiąca ołowiany

Blask - sunąc chorągwi tęcze,

Na wieczności gdzieś pokoje

Snujący złote obręcze

Wąż - pogrzeb wioszczany lichy,

Pachnący czarnym jałowcem,

Wszedł i rzucił nad grobowcem

Trumienkę, beż żadnej pychy,

Ale ubraną w kielichy

Narcysowe i w konwaliowe;

Jasną - bo w niej anielica,

Ubrana jak na batalie

Z piekłem, w słonecznoście lica

I w niewinności ubiory,

I w te ostatnie kolory

Śmiertelnej podobne zorzy,

W ostatni rumieniec przedboży,

Leżała.

A skoro mary

Wstąpiły na cmentarzysko,

Ruszył się Gruszczyński stary,

Prawdziwe dla mnie zjawisko

Krwawego spod grobu trupa,

Za którym czarna wron kupa

Upędza się, goni i wrzeszczy.

Przybiegł: obaczył te mary

I - jak dąb, co w sobie zatrzeszczy,

Powieje liścia sztandary,

Pokłoni się światu - i runie:

Tak on na tej białej trunie,

Gniotąc narcysowe pączki,

Leżał głową powalony

Na obrazek umarłej i rączki.

Z drugiej strony zaś syn twój szalony

Z równą zdaje się żałością

Przybliżał się z trupią kością,

Białą, w ręku podniesioną;

I z taką twarzą szaloną,

Że strach nam serca zamroził;

Bo zdało się, że obłokom

Gwiazdom, latającym smokom,

Chimerom, aniołom groził;

Że oczyma niebo ranił

I tą kością szatanom hetmanił.

Nie wiedziałem, co wszystko to znaczy.

Aż twój syn padł na kolana

I w piekielnika rozpaczy

Zaczął siebie sam przeklinać.

"Dajcie" - krzyknął - "nóż starcowi!

Jeśli kto tu ma zarzynać?

Jeśli wy zarżnąć gotowi

I oblać się juchą krwawą?

To on większe ma tu prawo

Mścić się - bom uwiodł mu dziecko

I to dzieciąteczko cudze

Darowałem memu słudze,

Zrobiłem córką zbójecką;

Tak że ją rozpacz rozdarła,

I oto leży umarła,

Jasna jak zwiędłe lilije,

Ludowi temu w podziwie.

Niechaj starzec mnie zabije,

A uczyni sprawiedliwie.

Puśćcie! proszę was z litości.

Jeśli nie chcecie dać noża?

Ja mu pożyczę tej kości,

I będzie jak ręka Boża,

Którą ja zgonem uświęcę,

Jak dłoń Boża w ojca ręce,

Jak grom". - Tu przerwał Gruszczyński,

Równie zdając się szalony:

"Co to za szatan czerwony" -

Krzyknął - "ów człowiek przede mną?

Czy jaki duch ukraiński?

Z szatą gwiaździstą i ciemną,

Który mi tu płakać broni?

I stoi z piorunem w dłoni?

Z włosów swych uczynił gady,

Grożąc mojej córce bladej,

Która jest aniołów panią;

I nie daje mi iść za nią,

Sił ostatecznych pozbawia,

I krzyżem drogę zastawia; -

O! bo tam krzyż z wielką gwiazdą" -

Krzyknął biorąc nas za świadki -

"Na nim pelikana gniazdo

Karmiącego krwią swe dziatki;

A z Chrystusa krew wytryska

Coraz jaśniejsza i bledsza,

Aniołkowi śród powietrza

Lejąca się w puchar złoty.

O! Chrystus i różne zjawiska

Jawią mi się śród ciemnoty,

I przejęty jestem trwogą; -

Ja nie mogę zabijać nikogo". -

Tu mu głos twojego syna

Przerwał: "Jeśli widzisz Pana?

To Pan mię pewno przeklina;

Bo dusza zaturbowana

W oczach moich teraz stoi

I nie widzi, i Boga się boi".

Tak ci gadali do siebie

Przez trumienkę otworzoną,

Gdzie z narcysową koroną,

Będąca na swym pogrzebie,

Srebrna dusza pewnie onych

Mów się przelękła szalonych

I od takiej świata lutni,

I od takich męki krzyży

Uciekała coraz smutniej,

Uciekała coraz wyżej

I nie mogłem się obronić,

Aby nad nią łez ronić,

Nie zatrzymać w myśli rysów,

Nie żałować tych narcyzów

Co się z tymi ludźmi stało

Dalej? panie, nie wiem wcale,

Bo mię jeden z brodą białą

Dziad, w wielkim duchu i szale,

Uderzył tam po ramieniu

I nazwawszy po imieniu

Odwiódł od umarłej dziewki

I od obłąkanych ludzi

Do jednej pustej cerkiewki,

Gdzie - co mówił - to wam uszy utrudzi,

Bo wy gadek nie znacie stepowych.

REGIMENTARZ

Ach rzeczy piekielnie nowych

Powieść twoja pełna, Sawo -

Mój syn z tą kością plugawą?

Mój syn, mówisz, waryjatem?

A starzec nie chciał być katem,

Pomnący na pokrewieństwo

Przyjaźni, co nas łączyła;

A może też przez szaleństwo,

A może wzgarda to była

W szatę szaleństwa ubrana,

Ach! i tak zamaskowana

Zdała się tobie wariacją?

Ach! przed tym okopem klęczę

Klęka

Jak przed kalwaryjską stacją

I do Pana mego jęczę

W ufności i w krwawym żalu.

Mogiło! krwawy koralu!

Krwią mego dziecka oblana!

Patronuj za mną do Pana!

Przemów krwi modlitwą ciemną!

Niech się zlituje nade mną!

Cóż to jest? Ktoś na okopach?

Pokazuje się na okopie w powietrzu mglistym Gruszczyńskiego Duch.

DUCH

Gońcie! bo na czarnych chłopach

Krew nasza! - powietrze rwiemy!

Gońcie! bo poszalejemy!

Bo nam na błękitach

krwawo!

REGIMENTARZ

Czy widzisz go?

DUCH

Sawo! Sawo!

Znika.

REGIMENTARZ

Czy go słyszysz?

SAWA

Wernyhora

Prawdę zapowiedział wczora;

Ten krzyk to jest nasze hasło

REGIMENTARZ

Powietrze czerwone zgasło

I zniknął ten człowiek stary,

Skrwawiony.

SAWA

Czekano tej mary

Na Ukrainie u ludu

REGIMENTARZ

Nie ma w tym żadnego cudu.

Gruszczyński o pośpiech woła

Każ uderzyć do kościoła

Z hakownic aż srebrne gonty

Polecą na dachu zrębie

I pierżchną niby gołębie

Chmurą białą niby świstki,

Na których nasze afronty

Spisane

SAWA

Lub jako listki

Ruszone z bialych narcysów

REGIMENTARZ

Hej Oreł - burkę z tygrysów -

I szablę. - Do szturmu, panowie!

Kto żyć będzie, ten jutro rozpowie

O dzisiejszej godzinie kobietom. -

Reszta szablom i końskim kopytom.

Wychodzi, a za nim Sawa i cała szlachta.

ZMIANA I

We dworze regimentarza. Wchodzi Księżniczka i za nią Anusia.

KSIĘŻNICZKA

Ach Anusiu! Anusiu!

ANUSIA

Co, panno?

KSIĘŻNICZKA

Gruszczyńskiego duch mi się pokazał.

ANUSIA

Być nie może.

KSIĘŻNICZKA

Z piersią krwawą i ranną

Cicho stojąc, na powietrzu namazał

Krzyż czerwony i zniknął.

ANUSIA

Horory!

KSIĘŻNICZKA

Przepowiednia się, ach, Wernychory

Sprawdza na mnie

ANUSIA

Niech się modli panienka

KSIĘŻNICZKA

Jeszcze krwawa i ognista ręka

Musi oddać mi ślubny pierścionek.

Widziałam już pierwszą marę.

ANUSIA

Zmów panienka choć kilka koronek,

Uczyń z czego serdeczną ofiarę.

KSIĘŻNICZKA

Ach z rozumu ja i śmiechu

Ofiarę już uczyniłam.

Jak płótno jestem na blechu,

Pokrwawione ducha dłonią,

Z oczu się jego napiłam

Świateł, co nad świętych skronią.

Dowiedziałam się z postaci,

Że człowiek nic w grobie nie traci.

Widząc go w złoconym pasie,

Może z ogni robaczliwych;

Każę się pogrześć w atłasie,

W kolorach nielitościwych

Dla serc, które teraz jęczą:

I po śmierci będą tęczą,

Jeśli mi Pan Bóg pozwoli,

Od topoli do topoli

Na cmentarzu pajęczyną

Z nóż, brylantów i motyli

Przez którą przejdą niemili,

A mili tak się owiną,

Że wiecznie ze mną zostaną

Ach, Anusiu, jutro rano

Los mój się rozwiązać musi

Tak, jak dumka śpiewana na Rusi.

Wychodzi z Anusią.

ZMIANA II

Przy cerkwi pod lipami Leon z kością w ręku, obłąkany na twarzyWbiega Semenko.

SEMENKO

Złociste Lachów sztandary

Gnają wiatr i dym, i krew.

Leci z szablą pan mój stary.

Złoty jak kudłaty lew;

Ołowiany ja mu grad

Ze szturmaka sypnął w brzuch,

Taj nie zadrżał i nie padł

I zdjął mię strach. - Szczo ty za duch?

LEON

Przysięgam na blask księżyca,

Żem nie człowiek, ale lwica;

Żem nie człowiek na cmentarzu,

Ale śmierci herb w herbarzu,

Na czerwonym polu stoję

I złotych się gwiazd nie boję,

Nie boję się twojej spisy.

SEMENKO

Ach daj paść na jej narcysy

I umrzeć.

LEON

Nikt nie umiera,

Ale piekło się otwiera,

Gdy w bramy stukam tą kością.

Widzisz tam - pod lip ciemnością

Postacie widać piekielne,

O drzewa poopierane. -

Powietrze jak ołowiane.

A deszczem gonty kościelne

Lecące jak śniegi białe,

Na ogniu i krwi stopniałe,

Węży sinych bielą kuszcze

Precz do piekła! bo do cerkwi nie puszczę

Bo tam teraz z wielką ciszą

Dusze umęczonych wiszą

Na krzyżach i Boga chwalą,

A słońca jasne się palą

Koło ich głów jak tarcze złote.

SEMENKO

Miałby ja teraz robotę,

Gdyby z wariatami gadał;

Puskaj w cerkiew

LEON

Na pierś skoczę

I będę oczy wyjadał.

SEMENKO

Strach ty - lecz ja w tobie umoczę

Moją spisę aż po dłoń

LEON

odbija spisę kością i wlatując na Semenkę obala go na ziemię i dusi.

W rękach mam twe gardło i skroń -

A co?

SEMENKO

przyduszonym głosem

Dusysz mene, panyczu!

Wbiega Regimentarz na czele polskich żołnierzy.

REGIMENTARZ

Co za widok? - mój synu! mój synu!

Patrzcie! na jego obliczu

Obłąkanie; jedna ręka

Potrząsa palce z rubinu,

A w drugiej kość ludzka się pęka

W drzazgi, a wzniesione brwie.

Mój synu! mój drogi! mój Lwie!

Ach co za okropny los!

LEON

wstając i przychodząc do zmysłów

Co to jest? - Ojcowski głos!

REGIMENTARZ

Poznał mnie - weźcie go stąd!

Tu jeszcze kule świegocą.

Wyprowadzają Leona.

A jutro rano na sąd

Dostawić tego zbrodniarza.

Pokazuje na Semenkę.

Żyły mu w gardle charchocą,

Oczy wyszły z wirydarza

Czaszki jak dwa blade króle

Pełne przestrachu, w purpurze,

Kiedy Pan ludów na chmurze

Napisze słowo stracenia.

Wziąć go - i w mojej szkatule

Znaleźć co do otrzeźwienia,

A zdrowego mi dostawić;

Bo ja się z nim będę bawić

Jak kot z myszką.

Wchodzi Sawa

Cóż za wieści?

SAWA

Pałasz mój do rękojeści

Czerwony krwią mego ludu.

Podobnie się nam do cudu

Ta krwawa walka powiodła,

Ani jeden z nas nie zginął

REGIMENTARZ

Ten dzień wiecznie będzie słynął,

Bo mię Pańska nie zawiodła

Łaska, syn mi się odrodził,

Z martwych wstał na moje słowo.

Co rok to będę obchodził

Jak wielką fetę domową

I aniwersarz rodzinny.

SAWA

Do końca muszę być czynny

I kopnąć się dziś z wieczora,

Bo nam zniknął Wernyhora

Z ciałem umarłej dziewczyny.

A teraz jasno to widzę,

Że on rozhukane gminy

Utrzymywał z sobą w lidze,

Z duchami związał w sojusze;

Aż go święte jakieś dusze

Wczoraj tak we śnie zmęczyły,

Że dziad uciekł na mogiły.

REGIMENTARZ

Ruszaj w pogoń; bo te trądy

Trzeba zupełnie wyleczyć,

A choćby ziemię skaleczyć

W leczeniu, wrzód wyrżnąć trzeba.

Jutro rozpoczynam sądy,

Gdzie dom Gruszczyńskiego z nieba

Będzie mi adwokatował

Bom go już zastawszy trupem

W martwe czoło ucałował

I przyrzekłem, że kruków go łupem

Nie zostawię i beze mszy żałobnych,

Ale go do dziatek drobnych

Przybliżę - i niech uśpiony

Położy się obok żony

I u nóg staruszki matki

A waść jemu przynieś kwiatki,

Ciche kwiatki narcysowe

Pod srebrną staruszka głowę

To i wszystko w ciemnym grobie

Znajdzie ten człowiek przy sobie

SAWA

W tym ci najwierniej usłużę

Kładąc w tok kurenne spisy,

Ale ty mi za narcysy

Będziesz musiał oddać róże.

Do jutra, regimentarzu! -

Odchodzi.

REGIMENTARZ

Pokój duchom na tym smętnym cmentarzu.

Wychodzi z rycerstwem.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Juliusz Słowacki.