ko żydom, za saduceuszami przeciwko faryzeuszom. A jednak gdyby zwyciężyli Saul i Izbozet, Izrael byłby małem państewkiem oryentalnem, dziś zapomnianem, jak Moab i Idumea. Gdyby udało się królom zdusić proroków, Izrael dosięgnąłby znaczenia i dobrobytu Tyru lub Sydonu, ale jego rola religijna byłaby pogrzebana. Gdyby nie znaleźli się Machabeusze, Judea pochłoniąta byłaby przez Grecyę naprzód, przez Rzym potem, i w nich rozpuszczona.
Czy Izrael spełnił swoją misyę?
Tak, odpowiada bez wahania Renan.
Izrael był tym pniem, na którym zaszczepioną została religia rodzaju ludzkiego. Żaden naród nie wziął tak poważnie swej misyi. Żaden nie odczuwał tak żywo narodowych radości i bólów. Żaden nie żył tak silnie dla idei.
Jednak najgłębsza to może śród historycznych sprzeczności: Izrael, w imię tego samego konserwatyzmu, będąc więc stróżem świętego depozytu wiary w jednego Boga, odtrącił Chrystusa, który przyszedł, jak sam ogłosił, „wypełnić zakon“ i w którym idea monoteizmu osiągła szczyt swój, najwyższy swój wyraz, ostatnie swoje słowo.
