[418]{{#lst:Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/418|S-początek|}} [419]wódz Kozaków, drugi po atamanie.
Sahib ar. towarzysz, pan, w Persji i w Indjach tytuł dawany Europejczykom.
Sain et sauf f. (sę ne sof) zdrów i cały.
Saint-AutonyAntony’s fire a. (sent Entonis fajr) dosłdosł.: ogień św. Antoniego, róża (choroba).
Sainte Barbe (sęt barb) na okrętach wojennych francuskich miejsce, gdzie przechowuje się proch i amunicja.
Saint-Simonizm f. (sę ..) teorja socjalistyczna, zbudowana przez zwolenników nauki Saint-Simon’a, dążąca do zjednoczenia ludzi w jedną moralną i polityczną całość, do oparcia hierarchji społecznej na uzdolnieniu jednostek oraz do zniesiesieniazniesienia prawa dziedziczenia i przywilejów.
Sais on f. patrz.patrz: Sezon.
Saison morte f. (sezą mort) martwa pora roku, czasy ogórkowe.
Sajdak tat. kołczan wraz z łukiem i strzałami.
Sajety f. żart. jedwabie, atłasy, kosztowne, wspaniałe stroje.
Sak f. worek, torba; sieć na ptaki, na ryby; skóra cielęca wyprawna; matnia; letni męski paltot.
Sakada f. krótkie i ostre pociągnięcie smyczkiem, biorące naraz kilka nut.
Sakra ł. czynność i ceremonja wyświęcenia i namaszczenia.
Sakrament ł. znak widomy niewidzialnej łaski Bożej; obrządek religijny uroczysty, uświęcający i obdarzający pod widomym znakiem niewidzialną łaską Bożą.
Sakramentalia ł. błogosławieństwa kościelne jako też rzeczy należące do służby Bożej, a przez kościół poświęcone, np. woda święcona, olej, wino, palmy i t. p.
Sakramentalny ł. mający moc Sakramentu, uroczysty; przen. uświęcony.
Sakramentki ł. zakon religijny żeński nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu.
Sakryfikować ł. poświęcić co komu, czynić ofiary.
Sakwojaż f. torba podróżna.
Sala f. wielka i piękna komnata przeznaczona zwłaszcza na miejsce: posiedzeń obradujących, zabaw, wogóle licznych zgromadzeń.
[420]Salami w. rodzaj salcesonu, przyrządzanego we Włoszech i Tyrolu z mięsa wieprzowego, grubo posiekanego z dodatkiem czosnku.
Salamlik ar. pokój, sala przyjęć.
Salarium ł. płaca, żołd.
Saldo w. różnica, zachodząca w pisanym rachunku między przychodem i rozchodem, w księgach rachunkowych po zamknięciu rachunku reszta po stronie: winien lub ma.
Saldować w. zamykać rachunki w księdze; zapłacić, wyrównać rachunek.
Salem alek tur. pokój z tobą! (powitanie tureckie).
Salep pers. rodzaj mączki zawartej w bulwiastych korzeniach różnych gatunków storczyka w pomieszaniu z substancją do gumy podobną, używany głównie na Wschodzie do przyrządzania miejscowych przysmaków.
Saletra ł. związek solny kwasu azotnego i potażu.
Salickie prawo, prastare prawo Franków Salickich, wykluczające kobiety od dziedziczenia własności, zastosowane później do dziedziczenia tronu przez potomków żeńskich.
Salicyl a. Salicylan sodu ł. połączenie kwasu salicylowego z węglanem sodu, ciało białawe, słodkawosłone w postaci łusek krystalicznych, stosowane jako środek leczniczy w chorobach reumatycznych i nerwowych.
Salicylowy kwas ł. bezbarwne i bezwonne kryształy, powstające przy działaniu kwasu węglanego na ogrzany związek fenolu z sodem, używany jako środek antyseptyczny i przeciwgnilny (trucizna).
Saliny ł. żupy solne, warzelnie soli.
Saliwacja ł. ślinotok.
Salmiak a. Salamoniak, związek chemiczny wodanu amonu z kwasem chlorowodorowym, sól krystaliczna, bezbarwna, smaku słonego, używana w medycynie, w przemyśle technicznym.
Salon f. pokój bawialny; wystawa sztuk pięknych.
Salonowość ł. ułożenie wykwintne.
Salsaparylla, korzenie krzewu, rosnącego w Wirginji, używane jako środek leczniczy, wzbudzający poty i czyszczący krew.
Salsefja, „owsiane“ korzonki, [421]korzenie kozibrodu łąkowego, jadane jako jarzyna.
Saltante w. tanecznie, wesoło.
Saltarella w. taniec włoski o szybkim tempie, z towarzyszeniem gitary.
Saltimbanque f. (saltęba͡ęk) kuglarz wędrowny, linoskok, skoczek podwórzowy.
Salto mortale w. skok śmiały, niebezpieczny; przen. przedsięwzięcie z wielkiem niebezpieczeństwem połączone.
Salus reipublicae suprema lex esto ł. dobro państwa powinno być najwyższem prawem.
Salutować ł. witać po wojskowemu, oddawać honory wojskowe.
Salwator ł. Zbawiciel; zbawca.
Salve! ł. witaj! bądź pozdrowiony!
Salve Regina! ł. witaj Królowo! pierwsze słowa pięknej pieśni na cześć Matki Boskiej, jako Królowej Niebios.
Salvation Army a. (salwesz’n ermi) Armja Zbawienia (ob).
Salvo calculo ł. z możliwością omyłki w rachunkach.
Salvo honore ł. bez ujmy honoru.
Salvo jure ł. z zastrzeżeniem prawa.
Salvus conductus ł. list bezpieczeństwa, list żelazny, glejt.
Salwa f. wystrzały jednoczesne z wielu strzelb lub armat, dawane na czyjąś cześć, przy powitaniu, nad grobem, podczas uroczystości.
Salwować ł. ratować, ocalić.
Sam skróc. Samuel, żartobliwa nazwa dawana amerykanom Stanów Zjednoczonych.
Samson hebr. jeden z sędziów żydowskich, słynny z niezwykłej siły; przen. człowiek niezmiernie silny, siłacz.
Samum ar. gorący, duszny, unoszący tumany drobniutkiego pyłu wicher, właściwy pustyniom Arabji, Syrji i półn. Afryki.
Sanacja ł. uzdrowotnienie.
Sanatorjum ł. zakład leczniczy w miejscowości zdrowotnej, uzdrowisko.
Sancta simplicitas ł. święta naiwności! ob. O sancta simplicitas!
Sanctissimum ł. Najświętszy Sakrament.
Sanctum sanctorum ł. Święty Przybytek.
[422]Sanctus ł. Święty; część Mszy Świętej.
Sancyt ł. w dawnem prawie polskiem termin na wyznaczenie wyroków sejmowych, lub uchwał.
Sandał, drzewo rosnące w Indjach, dostarczające cenionego drzewa biało żółtawego z pięknym zapachem, używanego do kadzenia i do wykładania zbytkownych wyrobów stolarskich.
Sandały g. rodzaj obuwia, złożonego tylko z podedeszwypodeszwy, przymocowanej do nóg rzemieniami.
Sandaraka g. żywica wydzielana przez niektóre gatunki drzew iglastych półn. Afryki, żółtawa, twarda, łatwo topliwa, rozpuszczająca się w alkoholu, używana do wyrobu werniksów i likierów.
Sandwich a. (senduicz) skibka, kawałek chleba z masłem, nałożony szynką itp.
Sandwichman a. (senduiczmen) człowiek z przytwierdzonemi na plecach i piersiach ogłoszeniami, krążący po mieście dla reklamy.
Sandżak tur. chorągiew; powiat w Turcji.
Sang froid f. (sa͡ę frua) zimna krew, spokój, przytomność umysłu, nie uleganie, nie poddawanie się wzruszeniu.
Sangwiniczny ł. krwisty, żywy, ognisty, wrażliwy, gorący (temperament).
Sangwinik ł. człowiek krewki, prędki, gorączka.
Sanhedryn a. Synedrium g. najwyższa zwierzchność, rodzaj senatu, a zarazem najwyższego sądu u starożytnych Izraelitów.
Sanitarny ł. zdrowotny, tyczący się utrzymania zdrowia i zapobiegania chorobom.
Sankcja ł. zatwierdzenie przez najwyższą władzę, uprawnienie, uświęcenie czegoś.
Sankcjonować ł. potwierdzić, nadawać moc prawną.
Sankiuloci, (dosł. bez spodni), nazwa szydercza nadawana partji ludowej oraz zagorzałym republikanom za czasów pierwszęjpierwszej rewolucji francuskiej.
Sanktuarjum ł. miejsce w głównym ołtarzu, gdzie się przechowuje Najświętszy Sakrament; Przybytek SwiętyŚwięty.
Sanktyfikacja ł. poświęcenie, uświątobliwienie.
Sans-culottes ob. Sankiuloci.
[423]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/423 [424]Sardoniczny g. naigrawający się, szyderczy, uszczypliwy.
Sardonyks, biało i czerwono prążkowana odmiana chalcedonu, oszlifowana zwykle okrągło, używa się w jubilerstwie.
Sarkastyczny g. szyderski, ironiczny, dokuczliwie złośliwy, zjadliwy.
Sarkazm g. żart dotkliwy, gryzące szyderstwo, zjadliwa ironja.
Sarkofag g. wspaniała wielka trumna kamienna, bogato rzeźbami okryta, w której starożytni chowali królów i kapłanów; rodzaj kamiennego grobowca w kształcie trumny.
Sarkom g. mięsak, guz złośliwy, mogący rozwijać się na wszystkich organach, najczęściej pod skórą między mięśniami (usuwany przy pomocy operacji chirurgicznej).
Sarmaci g. plemię;plemię, które w starożytności zajmowało te części Europy, gdzie później osiedlili się Słowianie; nazwa dawana Słowianom, a zwłaszcza Polakom.
Sarmacja, starożytna Polska.
Sarmatyzm, cechy charakteru i obyczaje starej, zacofanej szlachty polskiej (nazwa stworzona przez postępowców w XVIII w.).
Saszetka f. torebka lub poduszeczka, napełniona substancją wonną, używana do zapachniania bielizny i różnych innych przedmiotów.
Satelita ł. ciało niebieskie, krążące dokoła swojej planety, księżyc; nieodstępny towarzysz, trabant.
Satis ł. dosyć.
Satrapa g. wielkorządca prowincji w starożytnej Persji; tyran, ciemięzca.
Saturacja ł. nasycenie płynu substancją rozpuszczalną.
Saturn ł. w wierzeniach starorzymskich — bożek czasu; planeta.
Saturnalja ł. uroczystości starorzymskie na cześć Saturna, podczas których znikała chwilowo wszelka nierówność stanów; zabawy rozpustne.
Satyna i satynka f. tkanina cienka bawełniana, naśladująca atłas.
Satynowanie f. nadawanie różnym wyrobom fabrycznym gładkości i połysku atłasu.
Satynowany papier, piękny, gładki, połyskliwy papier.
[425]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/425 [426]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/426 [427]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/427 [428]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/428 [429]muzyczny na 6 głosów ludzkich lub na 6 instrumentów.
Sekstola w. w muz. grupa z 6 nut.nut, powstała przez zdublowanie trójki, w wykonaniu mająca wartość 4 nut tegoż gatunku.
Sekstyljon ł. szósta potęga miljona, wyrażana przez jedność z 36-ciu zerami, albo tysiąc kwintyljonów czyli jedność z 21 zerami.
Sekstyna w. zwrotka 6-cio wierszowa, złożona z jedenastozgłoskowych wierszy rymujących się: pierwszy z trzecim, drugi z czwartym i piąty z szóstym; (co innego Sestyna obob.).
Seksualny ł. płciowy.
Sekt hiszp. mocne słodkie wino, tłoczone z prawie suchych winogron z dodaniem alkoholu i skoncentrowanego moszczu.
Sekta ł. stronnictwo religijne odstępujące od zasad wiary kościoła głównego.
Sekularyzacja ł. zamiana stanu zakonnego na świecki; zniesienie dóbr duchownych i przejęcie ich na rzecz skarbu.
Sekund ł. drugi głos, wtór.
Sekunda ł. 60-ta część minuty godzinowej i minuty stopniowej (miara czasu i miara kąta); w muz. drugi stopień gamy, drugi ton od toniki, drugie skrzypce, drugi klarnet; druga struna skrzypców; lewa strona nut (zwykle basowa) w utworach na 4 ręce; duplikat wekslu; w fechtunku cięcie pod ramię; druga klasa w szkołach.
Sekundant ł. towarzysz pojedynkującego się, układający warunki spotkania i świadek pojedynku.
Sekundarja ł. drugie niebezpieczniejsze objawy tej samej choroby; następstwa pierwszej niewyleczonej.
Sekundarjusz ł. lekarz podwładny prymarjusza (ob.); drugi skrzypek w orkiestrze.
Sekundnik ł. skazówka w zegarku pokazująca sekundy.
Sekundogienitura ł. drugorodztwo, prawa drugiego syna do dziedziczenia.
Sekundować ł. udzielać pomocy, pomagać, wtórować; służyć za świadka w pojedynku.
Sekundycje ł. 50-ta rocznica pierwszej mszy (prymicji) kapłana, 50-cio letni jubileusz kapłaństwa.
Sekutnica ł. swarliwa, dokuczliwa, utrapiona baba, złośnica, jędza.
Sekwens ł. następny; następstwo, kolej; w kartach: następstwo kilku kart [430]porządkiem starszeństwa w jednym kolorze.
Sekwestr a. Sekwestracja ł. oddanie czyjegoś majątku do tymczasowego zachowania i zarządu osobie trzeciej, w celu zabezpieczenia żądań (praw) osoby drugiej; zajęcie majątku przez rząd na rzecz skarbu, albo dla ściągnięcia należności rządowej.
Sekwestrator ł. urzędnik dopełniający sekwestru; urzędnik administracyjny, egzekwujący podatki.
Seladon ob. Celadon.
Seledynowy kolor ł. barwa blado-zielona.
Selenici g. przypuszczalni mieszkańcy księżyca.
Selenografja g. opisanie księżyca.
Selfgovernement a. samorząd,samorząd.
Self-help a. samopomoc, pomoc własna.
Self made man a. (self med men) człowiek, który o własnych siłach doszedł do stanowiska i majątku, który sobie tylko wszystko zawdzięcza.
Selling stakes a. (seling steks) wyścig sprzedażny tj. wyścig, po którym koń zwycięski za oznaczoną sumę musi być sprzedanym.
Semafor g. pierwotnie nazwa optycznego telegrafu na wybrzeżach Francji, który oznajmiał o przybyciu i ruchach okrętów na pełnem morzu, później połączony z siecią telegraficzną ustanawia komunikację, z okrętami na pełnem morzu; służy także jako stacja meteorologiczna i daje ostrzegające burzowe sygnały; przyrząd sygnałowy optyczny na kolejach.
Semazjologja g. w językoznawstwie nauka o znaczeniu wyrazów.
Semejografja g. sztuka pisania znakami, umiejętność szybkiego notowania; sztuka przenoszenia tonów na papier, pisanie nut.
Semestr ł. 6-cio miesięczny okres czasu, półrocze, zwłaszcza półroczny kurs w wyższych zakładach naukowych.
Semici, semickie narody, szczep wschodni plemienia kaukaskiego (Żydzi, Arabowie, Syryjczycy); w języku potocznym nazwa dawana wyłącznie Żydom.
Semickie języki, języki: arabski, hebrajski, chaldejski i t. p.
Seminarjum ł. zakład naukowy dla kształcenia duchownychduchownych; S. nauczycielskie: zakład [431]przygotowujący nauczycieli i nauczycielki szkół początkowych.
Semityzm, sprzyjanie Żydom.
Semjotyka a. Semjologja g. część medycyny, zajmująca się obserwowaniem objawów organizmu człowieka żyjącego, w celu wyciągnięcia wniosków o stanie zdrowia lub choroby tegoż organizmu.
Semotis arbitris ł. bez świadków na osobności.
Semper idem ł. zawsze ten sam, zawsze to samo.
Sempervirens ł. wiecznie zielony.
Sempre w. ciągle.
Sen. skr. Senjor (ob).
Senat ł. w starożytnym Rzymie rada rządząca, złożona z naczelników rodów patrycjuszowskich; w wiekach średnich rada miejska znaczniejszych miast; najwyższa władza sądowa; izba wyższa parlamentu.
Senator ł. członek senatu, dygnitarz państwa zasiadający w senacie.
Senatus consultum ł. postanowienie senatu.
Senjor ł. najstarszy członek rodu; starszy; przełożony bractwa, konwiktu i t. p.
Senjorat ł. starszeństwo; urząd senjora; prawo dziedziczenia następstwa tronu, wedle którego po śmierci monarchy tron przechodzi nie na syna, lecz na najstarszego w rodzie.
Senjor wrangler (sinjor rangler) w Cambridge nazwa dawana studentowi, który najlepiej złożył egzamin z nauk matematycznych.
Se non è vero è ben trovato w. jeżeli to nieprawdziwe, to przynajmniej dobrze wymyślone.
Senor hiszp. (senjor) pan.
Senora hiszp. (senjora) pani, dama.
Senorita hiszp. (senjorita) młoda dama, panna.
Sens ł. rozsądek, rozum, zdolność pojmowania; znaczenie, treść; myśl zawierająca wniosek.
Sensacja ł. wrażenie.
Sensacyjny ł. sprawiający wrażenie.
Sensat ł. człowiek przesadnie poważny.
Sens moralny, wniosek, nauka płynąca z bajki, ze zdarzeniazdarzenia, z opowiadania.
Sensualizm ł. zmysłowość; pogląd filozoficzny oparty na twierdzeniu, że wszelką wiedzę zawdzięczamy wyłącznie spostrzeżeniom zmysłowym; pogląd stawiający zadowolenie zmysłów jako cel i największe dobro.
Sensytywność ł. wrażliwość, [432]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/432 [433]republikańskim kalendarzu siódmy dzień dekady.
Septyczne substancje, pierwiastki zakaźne, które, wprowadzone do żywego organizmu, wywołują zatrucie i śmierć wskutek rozpleniania się zawartych w nich chorobotwórczych bakterji.
Septyczny g. zakaźny, wywołujący rozkład, psucie się, gnicie.
Septyljon ł. siódma potęga miljona, wyrażana przez jedność z 42 zerami, albo tysiąc sekstyljonów czyli jedność z 24 zerami.
Septyma ł. w muz. siódmy stopień gamy; siódma klasa w szkołach.
Septymowy akord ł. akord składający się z 4 tonów t. j. z tonu podstawowego, tercji, kwarty i septymy.
Sepultura ł. akt zejścia jako dowód wdowieństwa.
Seraf a. Serafin hebr. anioł należący do pierwszej hierarchji duchów niebieskich.
Seraj tur. pałac sułtański; nazwa dawana także części domu, zamieszkiwanej przez kobiety w Turcji.
Serapis egip. bóstwo egipskie Ozyrys wcielony w Apisa.
Seraskier tur. w Turcji najwyższa godność wojskowa, tytuł ministra wojny, także tytuł głównego wodza armji.
Seraskierat tur. ministerjum wojny w Turcji, obwód podległy władzy seraskiera.
Serdak, krótki do pasa kożuszek góralski bez rękawów ozdobnie wyszywany.
Serdar tur. naczelny wódz armji czynnej, feldmarszałek turecki.
Serenada a. Serenata w. muzyka lub śpiew, wykonany wieczorem lub nocą pod oknami danej osoby, w celu okazania jej tym sposobom czci lub miłości.
Serenissimus ł. jaśnie oświecony, tytuł dawany książętom panującym.
Serge f. (serż) wełniana kamgarnowa tkanina na sposób atłasu przygotowana, używana do wyrobu lekkiego damskiego obuwia, jako pokrycie meblowe etc., także nazwa kiprowanej materji jedwabnej.
Serja ł. kolej, następstwo, szereg, rząd liczb następujących po sobie, a obejmujących jeden dział [434]rzeczy (losów loteryjnych, przedstawień, występów, wydawnictw i t. p).
Serjo ł. poważnie, bez żartu; naprawdę, rzeczywiście.
Serpent f. (serpa͡ę) wężownica, dawny instrument dęty o nizkich dźwiękach, rodzaj trąby w kształcie skrętów węża.
Serpentine f. taniec wężowy; także długie, kolorowe wstążki papierowe, rzucane dla zabawy i rozwijające się jak węże.
Serpentyn ł. minerał barwy zielonawej, przechodzącej w żółtawą lub czarniawą, i jak skóra węża pocentkowanej plamami czerwonemi, brunatnemi, żółtemi i szaremi; wężowiec.
Serpentyna ł. rodzaj śmigownicy; krzywa szabla używana do stroju i do pojedynku.
Serso ob. Cerceau.
Servum pecus ł. trzoda naśladowcza.
Servus ł. sługa! (forma powitania).
Servus servorum Dei ł. sługa sług Bożych, tytuł Papieża.
Serwantka ł. szafa oszklona ze wszystkich stron, przeznaczona na srebro, na szkło wykwintniejsze i na różne cacka ozdobne.
Serwaser n. kwas azotny.
Serwilizm ł. służebnictwo, uniżoność, płaszczenie się.
Serwis f. zastawa stołu, zbiór naczyń stołowych ze szkła, porcelany lub srebra.
Serwitut ł. służebność, powinność, ciężar, przywiązany do czyjejś własności lub majątku z którego mają prawo inni pożytkować.
Sesja ł. posiedzenie, obrady, narada.
Sestercja ł. starorzymska srebrna moneta = 2½ asa = około 7 kop.
Sestyna w. całostka poetycka, z 6-ciu zwrotek 6-cio wierszowych z 7-mą trójwierszową, o kunsztownym splocie rymów.
Seter a. gatunek wyżła.
Sextidi f. we francuskim republikańskim kalendarzu szósty dzień dekady.
Sezam pierwsze słowo magicznego zaklęcia: „Sezamie otwórz się“! (z Tysiąca i jednej nocy); przen. środek magiczny, pokonywający wszelkie trudności, klucz odkrywający tajemnice.
Sezon f. pora roku; pora odpowiednia do czegoś np. pora kąpieli, karnawału.
Sezonowy f. właściwy pewnej porze, stosowny w pewnej porze.
Sfera g. kula jako ciało [435]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/435 [436]sposób dochodzi się do zaszczytów.
Sicosis ł. figówka, rodzaj wrzodzików tworzących się na skórze ludzkiej w miejscach porosłych włosami.
Sic transit gloria mundi ł. tak przemija sława świata.
Sic volo, sic jubeo ł. tak chcę! tak rozkazuję!
Sic vos non vobis ł. pracujecie, lecz nie dla siebie.
Siderolity g. naczynia wyrobione artystycznie z gliny, suszone, niewypalone, pokryte pokostem i pobronzowane.
Si diis placet ł. jeżeli bogom się podoba.
Siècle f. (sjekl), wiek stulecie.
Sierra hiszp. pasmo gór.
Sierżant f. podoficer.
Siesta w. wypoczynek południowy; drzemka.
Si fabula vera ł. jeżeli to prawda, co mówią.
Signor w. (sinjor) pan.
Signora w. pani.
Signoria w. (sinjorja) w Wenecji rada czterdziestu, której zdania w sprawach państwa, doża obowiązany był zasięgać; dygnitarze.
Signum ł. znak, cecha.
Signum temporis ł. znamię czasu.
Silentium ł. (silencjum) milczenie.
Silhouette f. ob. Sylwetka.
Silk a. jedwab.
Silva rerum ł. las rzeczy, zbiór rozmaitych wiadomości; w dawnej rzeczypospolitej polskiej nazwa notat spisywanych w domach szlacheckich, lub przez księży, księga zawierająca listy znakomitych osób, mowy okolicznościowe, wypadki polityczne, spostrzeżenia własne, rozmaite przepisy, sentencje, dykteryjki i t. p.
Similia similibus curantur ł. podobne leczy się podobnem, dewiza medycyny homeopatycznej, przenośnie stosowana do wszelkich chorobliwych objawów w życiu społecznem.
Similis simili gaudet ł. podobne cieszy się podobnem; swój swego znajdzie, (słowa ArystolesaArystotelesa, wyrażające wzajemną ku sobie skłonność osób, posiadających jednakowe przymioty lub wady, lub dążących do jednego celu).
Simplex ł. prosty, pojedyńczy.
Simplex servus Dei ł. prosty sługa Boży; w zastosowaniu oznacza człowieka uczciwego, prostodusznego, nieoświeconego prostaczka.
Sine dubio ł. bezwątpienia.
[437]Sine ira et studio ł. bezstronnie.
Sine me de me ł. beze mnie o mnie (radzić, decydować).
Sine mora ł. bez zwłoki.
Sine qua non ł. ob. Conditio.
Sing. = Singularis ł. liczba pojedyńcza.
Singleton a. jedyna karta z koloru (w grze karcianej); przen. samotnik.
Sinolog g. badacz i znawca języka chińskiego.
Sint ut sunt, aut non sunt ł. muszą być, jakiemi są, lub niech nie istnieją, (słowa gienerała zakonu Jezuitów Wawrzyńca Ricci, wskutek których zakon został zniesiony).
Si parva licet componere magnis ł. jeżeli można porównywać rzeczy małe z wielkiemi.
Sipoje a. wojsko angielskie w Indjach, utworzone z krajowców.
Sir a. (sör) pan.
Sire f. (sir) tytuł dawany monarchom, Wasza Królewska Mość, Najjaśniejszy Panie.
Sirocco w. suchy gorący wiatr południowo-wschodni, wiejący we Włoszech.
Sisyphii labores ł. Syzyfowa praca (ob.).
Si tacuisses, philosophus mansisses ł. gdybyś był milczał, uszedłbyś za filozofa.
Sit saluti ł. na zdrowie!
Sit tibi terra levis ł. niech ci ziemia będzie lekką, (słowa ostatniego pożegnania zmarłych, umieszczane często na nagrobkach).
Sit venia verbo ł. niech mi wolno będzie powiedzieć, za pozwoleniem.
Siurpryza f. niespodzianka.
Si vis pacem para bellum ł. jeżeli chcesz pokoju, to bądź gotów do wojny.
Si vis vincere, disce pati ł. jeżeli chcesz zwyciężyć, naucz się cierpliwości.
S. J. skróc. Societas Jesu ł. Towarzystwo Jezusowe czyli zakon Jezuitów.
Sjamscy bracia, nazwa bliźniąt zrośniętych z sobą, urodzonych w Sjamie 1811 r., obwożonych na pokaz po Europie i Ameryce; w zastosowaniu przenośnem: nierozdzielni towarzysze.
Skafander g. ubiór gumowy nieprzemakalny dla nurków, złączony szczelnie z miedzianą banią zaopatrzoną w szkła na oczy, a wdziewaną na głowę, komunikujący się z okrętem za pomocą długiej rurki, przez którą wtłaczają ciągle z zewnątrz świeże powietrze.
Skala w. miara, podziałka, [438]określająca stosunek między wielkościami na rysunku a temiż wielkościami w rzeczywistości, ob. Masztab.Masztab; w muz. gama, objętość głosu, szereg tonów, jakie głos śpiewaka lub instrumentu wydać może; przen. stopa życia, zakrój.
Skald szwedz. poeta i śpiewak u dawnych ludów skandynawskich.
Skalp a. skóra zdarta z włosami z głowy zabitego, jako trofeum u IndjanIndjan.
Skalpel f. nóż chirurgiczny i anatomiczny.
Skalpować a. zdzierać zabitemu z głowy skórę razem z włosami.
Skancerowanie ł. owrzodzenie rany, zrakowacenie.
Skandal f. zdarzenie gorszące, wywołujące oburzenie, wstyd publiczny, awantura.
Skandaliczny f. gorszący, oburzający, przynoszący wstyd.
Skandować ł. mówić albo czytać wiersze rytmicznie, uwydatniając głosem podział na długie i krótkie zgłoski; uwydatniać rytm głosem przy wygłaszaniu.
Skarabeusz ł. owad z rodziny tęgopokrywych, chrząszcz czarny, lśniący, z głową tarczowatą, uzbrojoną w sześć ostrych wydatności, rozchodzących się nakształt promieni słońca, czczony przez starożytnych Egipcjan jako bóstwo słońca.
Skarpa f. pochyła ściana wykopu lub nasypu ziemnego, płaszczyzna spadzista przedpiersienia zamykająca jedną stronę rowu fortecznego; murowana gruba podpora w kształcie klina, opierającego się górnym wązkim końcem o ścianę, a dolnym szerszym o ziemię, przeznaczona do wzmocnienia wysokich murów, zwłaszcza w budynkach sklepionych.
Skaryfikacja ł. nacięcia robione lancetem na skórze ludzkiej; stawianie baniek.
Skaryfikator ł. narzędzie chirurgiczne do robienia wielu nacięć naraz na skórze ludzkiej; narzędzie rolnicze do spulchniania ziemi.
Skat w. rodzaj gry w karty.
Skating ring a. (sketing rink) tor przeznaczony do ślizgania się na łyżwach z kółkami — i sam ten sport.
Skeptyczny ob. Sceptyczny.
Sketch a. (skecz) szkic.
Sketch-book a. (skecz buk) album szkiców.
Skioptikon g. a. przyrząd projekcyjny, przyrząd optyczny używany przy [439]odczytach, wykładach do rzucania na ekran powiększonych obrazów, które mogą być widziane zdaleka i przez wszystkich, wydoskonalona latarnia magiczna.
Skir g. rak (choroba).
Skleritis g. zapalenie rogówki.
Sklerometr g. przyrząd do oznaczania twardości minerałów.
Skolje g. u starożytnych Greków krótkie, najczęściej z jednej strofki złożone pieśni, rozmaitej treści, śpiewane po biesiadzie przy puharze.
Skoljoza g. skrzywienie kręgosłupa spowodowane wadliwem siedzeniem przy pisaniu.
Skomplikowany ł. złożony z wielu elementów, z części składowych; zawiły, zawikłany, zagmatwany.
Skoncentrowany ł. ześrodkowany, skupiony; stężony.
Skondensowany f. zgęszczony.
Skonsolidowanie ł. zespolenie, zjednoczenie; ob. Konsolidacja.
Skonstatować ł. sprawdzić, stwierdzić; dowieść jasno.
Skonsternowany ł. zdziwiony, zmieszany, przerażony, osłupiały, zgnębiony.
Skontrować i riskontrować ł. wyrównywać wzajemnie rachunki; w grze w karty;karty: wygrać przeciwną partję.
Skorbut ob. Szkorbut.
Skorpjon ł. zwierzę stawonogie z gromady pająków, zamieszkujące połud. Europę i kraje podzwrotnikowe, którego ukłucie jest bardzo bolesne, a wielkich afrykańskich gatunków nawet śmiertelne, niedźwiadek; nazwa gwiazdozbioru, jeden z dwunastu znaków zodjaku.
Skrofuły ł. choroba krwi, zazwyczaj dziedziczna, objawiająca się chronicznym katarem, zapaleniem powiek, obrzmieniem gruczołów limfatycznych, wysypką skórną, zapaleniem stawów i kości.
Skrupulatność ł. wielka ścisłość i dokładność w wypełnianiu obowiązków, sumienność, drobiazgowe roztrząsanie wątpliwości sumienia, jakie nasuwa każdy własny czyn lub postępek.
Skrupulizować ł. mieć wątpliwości, być niepewnym w rzeczach sumienia, drobiazgowo rozważać, czy wykonany lub zamierzony czyn jest bez zarzutu.
[440]Skrupuł ł. pewna wątpliwość w rzeczach sumienia; waga aptekarska = 20 granom.
Skrutynjum ł. w prawie kościelnem przedwstępne zbadanie, czy powołany do zajęcia urzędu kościelnego odpowiada zadaniu uzdolnieniem; wybór papieża lub biskupa przez sekretne wotowanie; wogóle obliczenie głosów oddanych przy tajemnem głosowaniu.
Skryba i Skrybent ł. piszący, pisarz; gryzmoła.
Skrypt ł. pismo, dokument, rękopis; piśmienny dowód zaciągnięcia pożyczki, rewers, pokwitowanie, zobowiązanie.
Skryptor ł. dosł. pisarz, tytuł wyższego urzędnika bibljotecznego.
Skryptury ł. korespondencje, pisanina, listy.
Skrystalizowany g. zastygły w formy krystaliczne przy wydzielaniu się z roztworu; przen. ujęty w pewną stałą formę, obleczony w kształty konkretne, z dziedziny teorji wprowadzony w praktykę, powołany do istnienia, do życia, uformowany, wyraźny.
Skud w. dawna moneta złota lub srebrna różnej wartości w różnych krajach.
Skulling a. długa łódź dwuwiosłowa używana do wyścigów wodnych.
Skulptura ł. snycerstwo, rzeźba.
Skunksy, w handlu nazwa futra śmierdzieli amerykańskich.
Skupczyna serb. sejm w Serbji.
Skwer a. plac publiczny w mieście obsiany trawą i zadrzewiony.
Skweres ł. wielki kłopot.
Sky skand. długie a wązkie drewniane łyżwy, używane przez mieszkańców północnych krajów do szybkiego przebywania przestrzeni pokrytych głębokim śniegiem.
Slang a. (sleng) nazwa gminnej londyńskiej gwary ulicznej, żargon uliczny; specjalne techniczne wyrażenia używane w przemyśle, handlu, różnych zawodach; pewne zwroty używane w mowie przez angielską arystokrację; także sposób mówienia właściwy pewnym angielskim kolonjomkolonjom.
Slawa serb. cześć! sława! okrzyk powitalny odpowiadający okrzykowi: niech żyje!
Slawista, badacz i znawca [441]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/441 [442]wspólnik, kompan, sprzymierzeniec.
Socynjanie ł. sekta religijna niewierząca w Bóstwo Chrystusa, arjanie.
Sod hiszp. pierwiastek chemiczny, metal srebrzystobiały, zielonego blasku, w połączeniu z chlorem stanowiący sól kuchenną.
Soda hiszp. związek tlenku sodu z kwasem węglanym cz. węglan sodu, sól ługowa, znajdująca się w popiele roślin morskich, otrzymywana chemicznie w różny sposób, używana w gospodarstwie domowem do prania, szorowania, w przemyśle do wyrobu szkła, mydła, mająca też zastosowanie w medycynie.
Sodalicje ł. a. Kongregacje Najświętszej Marji Panny: bractwa religijne, poświęcone czci N. M. P., których celem było rozszerzanie wiary, moralności i czystości obyczajów.
Sodalis Marianus ł. członek sodalicji N. M. P.
Sofista g. należący do szkoły filozofów greckich, hołdujących djalektyce, według których wszystko na świecie jest względnem, i przy pomocy sztuki dowodzenia można wykazać, że każde dane zdanie jest zarówno prawdziwem lub zarówno fałszywęmfałszywem; przen. człowiek usiłujący dowieść rzeczy fałszywej w założeniu za pomocą zręcznej djalektyki i podstępnych argumentów.
Sofistyka g. sztuka dowodzenia rzeczy fałszywych w założeniu przy pomocy błędnych wniosków i pozornie słusznych argumentów, dowodzenie za pomocą sofizmatów.
Sofizmat g. ubranie fałszu w pozory prawdy; wniosek pozornie prawdziwy, oparty na błędnej zasadzie albo na błędnem rozumowaniu.
Sofronista g. stróż obyczajów w starożyt. Grecji.
Softa pers. student wyższych szkół w Turcji; turecki mnich odprawiający modły nad grobami sułtanów.
Soirée f. (suaré) większa zabawa wieczorna.
Sokratyczna ironja g. udawanie, że się nie rozumie czego, aby tym sposobem lepiej poznać myśli drugiego.
Sokratyczna metoda uczenia, nauczanie, nie za pomocą wykładu, lecz przez zadawanie pytań [443]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/443 [444]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/444 [445]orzeźwiający napój z cukru, soków owocowych i zapachów.
Sorbona f. dawniej słynna akademja teologiczna w Paryżu; obecnie gmach, w którym odbywają się akademickie wykłady literatury i nauk ścisłych.
Sordino w. tłumik, przyrząd do tłumienia tonów skrzypcowych lub fortepianowych.
Sorgo ind. rodzaj traw zbożowych, których najważniejszym gatunkiem jest proso afrykańskie, uprawianych w krajach południowych, jako zboże dające mąkę dla ludzi i karmę dla żywego inwentarza, lub jako rośliny cukrodajne.
Sornettes f. (sornet) głupstwa, androny, banialuki.
Sortie f. (sorti) wyjście.
Sortie du bal f. (sorti diu bal) strojna zarzutka używana przez kobiety przy wejściu do sali balowej, koncertowej i t. p.
Sortować f. gatunkować, dobierać, porządkować według gatunków.
Sortyment f. wybór towarów do sprzedaży zaopatrzony we wszelkie gatunki i rodzajerodzaje, w księgarni: zapas i dobór książek.
Sosiska f. kiełbaska parowa.
Sosjerka f. naczynie do sosu.
Sospirando w. w muz. żałośnie, jakby z westchnieniem.
Sostenuto w. w muz. wstrzymując tony, nie śpiesząc się, wolniej.
Sot-l’y-laisse f. (so-li les) dosł. głupi pozostawia, nazwa delikatnego kawałka w pieczystem poniżej grzbietu u drobiu, (kuperek).
Sotto voce w. półgłosem, zcicha.
Sou f. (su) drobna miedziana moneta francuska, = 5 centymom (1/20 franka).
Soubrette ob. Subretka.
Soufflé f. (sufle) suflet, legumina z jaj bitych na pianę z utartemi owocami.
Souper f. (supe) wieczerza, kolacja.
Soupir de croche f. (supir de krosz) w muz. raz wiązana pauza.
Sous-bande (suba͡ęd) pod opaską krzyżową (przesyłka pocztowa).
Soutache ob. Sutasz.
Souvenir f. (suwnir) pamiątka, wspomnienie, upominek na pamiątkę.
Spacja n. w drukarstwie: czcionka bez litery, do rozdzielania liter lub [446]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/446 [447]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/447 [448]rośliny kozłek indyjski, używanego do namaszczania i bardzo cenionego; na Wschodzie stosowanego jako lek.
Spinel f. minerał, związek glinu i magnezji z tlenem, krystaliczny, przezroczysty, o pięknym połysku, rozmaicie zabarwiony (czarno, czerwono, niebiesko, zielono), zaliczany do kamieni szlachetnych.
Spinet albo Szpinet w. dawny instrument klawiszowy podobny do fortepianu.
Spiralna linja ł. linja krzywa, która obwija sama siebie w sposób ciągły na podobieństwo skorupki ślimaka lub sprężyny w zegarze.
Spiralny ł. ślimakowaty, kształtu śruby.
Spiritus flat ubi vult ł. duch objawia się gdzie chce.
Spiritus movens ł. duch poruszający; główny działacz, będący duszą, motorem, sprężyną danej sprawy.
Spiritus promptus est, caro infirma ł. duch jest ochotny, ale ciało mdłe.
Spirometr g. przyrząd do mierzenia ilości powietrza, jaką płuca mogą objąć.
Spirylle ł. drobnoustroje, bakterje kształtu wężykowatego.
Spirytualia ł. rozgrzewające napoje, trunki.
Spirytualista ł. zwolennik i wyznawca zasad spirytualizmu.
Spirytualizm ł. pogląd filozoficzny, polegający na przekonaniu, że istnieją tylko istoty duchowe, a cały świat materjalny egzystuje tylko pozornie jako wytwór wrażeń i myśli (przeciwieństwo materjalizmu).
Spirytualny f. duchowy.
Spirytus ł. wyskok, mieszanina alkoholu etylowego z wodą w różnych stosunkach.
Spirytysta ł. zwolennik spirytyzmu.
Spirytyzm ł. wiara w możliwość stosunków z duchami zmarłych, oraz ogół czynności z tą wiarą złączonych, a zmierzających do wywoływania duchów i porozumiewania się z niemi.
Splanchnologja g. dział anatomji obejmujący naukę o trzewiach.
Spleen a. (splin) chorobliwy rozstrój nerwowy, objawiający się zobojętnieniem na wszystko, zmniejszeniem energji woli, chorobliwym smutkiem, [449]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/449 [450]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/450 [451]postaci figury z kamienia, metalu, drzewa i t. p.
Statuder hol. naczelnik państwa za czasów dawnej rzeczypospolitej holenderskiej.
Statuetka w. posążek, figurka służąca do ozdoby.
Statura ł. postać, postawa, budowa.
Status in statu ł. państwo w państwie, wyrażenie używane, gdy pewne stronnictwo lub instytucja usiłuje wyzwolić się z pod obowiązujących praw, postawić się wyżej nad nie i walczy z rządem istniejącym.
Status quo ł. obecny stan rzeczy; formuła dyplomatyczna wyrażająca istniejące w chwili obecnej warunki polityczne lub społeczne danego państwa lub stan wzajemnych stosunków międzypaństwowych; w bardziej ogólnem zastosowaniu to samo co stagnacja.
Status quo ante ł. stan dawniejszy, przywrócenie do stanu, jaki był poprzednio przed spełnieniem się danego faktu.
Statut ł. ustawy, zbiór praw; ustawa jakiego stowarzyszenia.
Statyczny g. będący w równowadze w spoczynku.
Statyka g. część mechaniki, traktująca o równowadze ciał.
Statysta n. aktor odgrywający role nieme, figurant; mąż stanu, dyplomata, polityk.
Statystyczny ł. dotyczący wyrażonego w liczbach stanu ludności lub jej produkcji.
Statystyka ł. umiejętność przedstawienia w cyfrach działalności społecznej i stanu jakiego narodu lub kraju.
Statyw ł. podstawa, służąca do podtrzymywania przyrządów naukowych lub tych ich części, które same nie stałyby dostatecznie spokojnie i pewnie.
Stauropigja g. klasztor grecko-nieunicki, podlegający patryjarsze wschodniemu.
Steamer (stimer) a. Steamboat a. (stimbot) parostatek, parowiec.
Stearyna g. część składowa wielu tłuszczów, mieszanina kwasów tłuszczowych palmitowego i stearowego, służąca prawie wyłącznie do wyrobu świec.
Steeple-chasse a. (stipl-czes) wyścig z przeszkodami przez rowy i płoty.
Steganografja g. sztuka [452]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/452 [453]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/453 [454]wapna i piasku z dodatkiem kleju, zrazu miękka i bardzo plastyczna, później silnie twardniejąca i dająca się łatwo szlifować, używana do pokrywania murów, drewnianych ścian i sufitów, oraz na ornamenty wszelkiego rodzaju wewnątrz i zewnątrz budynku.
Stoa g. kryta kolumnada, zwykle z jednej strony osłonięta ścianą, opasująca świątynie, domy,domy mieszkalne i rynki miast greckich, służąca do przechadzek, ćwiczeń cielesnych, narad w kwestjach politycznych i przedmiotach naukowych, portyk.
Stoicyzm g. pogląd szkoły filozofów greckich, za najwyższe dobro i najwyższy cel życia uznających cnotę, za jedyne zło – występek, upatrujących doskonałość w zupełnem zapanowaniu nad własnemi namiętnościami, pragnieniami i cierpieniami i w zgodności postępowania człowieka z prawami natury; przen. obojętność na własne cierpienia i niepowodzenia, spokój duszy w nieszczęściu.
Stoik g. filozof grecki, wyznający zasadę stoicyzmu, przen. człowiek niezłomny, nieugięty, spokojnie przyjmujący życiowe trosskitroski i niepowodzenia.
Stop! a. stój! wstrzymaj! wyrażenie używane w marynarce.
Stora f. zasłona zajmująca całą szerokość okna, dająca się spuszczać i podnosić przy pomocy specjalnego urządzenia, roleta.
Storaks ob. Styraks.
Store a. (stor) zapas, prowizja; skład, magazyn, sklep.
Storno a. Ristorno w. w rachunkowości sprostowanie, poprawienie źle lub fałszywie do ksiąg buchalteryjnyehbuchalteryjnych wciągniętej pozycji przez wprowadzenie przeciwnej pozycji równej wartości.
Storthing szwed. sejm w Norwegji.
Stout a. (staut) piwo angielskie, mocne i ciemne.
Strabizm g. zezowanie, zez.
Strabotomja g. operacja chirurgiczna, mająca na celu usunięcie zeza.
Straby n. belki poprzeczne podtrzymujące wiązanie.
Straca w. bruljon, notatnik; w kupiectwie księga podręczna, w której zapisuje się dla pamięci wszystkie [455]przychody i rozchody w miarę jak wpływają.
Stradivarius w. skrzypce wyrobione przez słynnego fabrykanta tego nazwiska, odznaczające się niepospolitemi zaletami, dziś ogromnie cenione i przepłacane na wagę złota.
Strand n. wybrzeże morskie.
Strangulacja ł. uduszenie, dławienie.
Stras n. szkło, służące do wyrobu imitacji brylantów i drogich kamieni, sztuczny, fałszywy, drogi kamień.
Strategiczna kolej, droga żelazna, przy której budowie przeważał wzgląd na obronę kraju i cele wojskowe.
Strategik g. wojskowy, posiadający gruntowną znajomość zasad strategji, biegły w strategji, wódz układający plan działań wojennych.
Strategja a. Strategika g. sztuka wojenna, nauka prowadzenia wojny, obejmująca obmyślanie planu kampanji i pokierowania działaniami wojennemi w sposób wiodący do zamierzonego celu.
Stratyfikacja g. układ warstwowy, ustrój utworów gieologicznych osadowych, tworzących pokłady równoległe, jedne na drugich piętrami ułożone.
Stratyfikować g. układać warstwami; w ogrodnictwie: układać w plaskiem pudełku nasiona powoli kiełkujące i łatwo tracące zdolność kiełkowania, przekładając je warstwami wilgotnego piasku lub ziemi inspektowej w celu przechowania ich przez zimę tak, aby nie straciły własności kiełkowania.
Strefy n. pasy klimatyczne, pięć wielkich działów powierzchni kuli ziemskiej, różniących się między sobą niejednakowemi stosunkami oświetlenia i ogrzewania przez promienie słońca.
Strejk a. wynikłe ze zmowy zaprzestanie pracy przez robotników jednej lub kilku fabryk, albo całej nawet gałęzi przemysłu, w celu uzyskania lepszych, korzystniejszych warunków pracy.
Stretto w. w muz. w szybkiem tempie utrzymane krótkie zakończenie dłuższego utworu muzycznego, jakiegoś ustępu dramatycznego; zakończenie w fudze, gdzie tematy [456]w coraz bliższych odstępach się powtarzają.
Stricte ł. ściśle dokładnie.
Strike a. ob. Strejk.
Stroboskop a. Fenakistoskop g. przyrząd optyczny składający się z krążka, osadzonego na osi, z wyobrażonym na jego powierzchni szeregiem rysunków lub fotografji przedstawiających np. kolejne pozy osoby będącej w ruchu, który to przyrząd wprowadziwszy w ruch obrotowy, otrzymamy jeden obraz ciągły osoby wykonywającej ruchy bez przerwy, jak w naturze.
Strofa g. w poezji większy ustęp rytmicznie i syntaktycznie w sobie zamknięty; harmonijny splot wierszy, wyrażających prawie zawsze pewną myśl skończoną; zwrotka lub wrotka.
Strofować n. ganić, napominać, karcić słowami.
Struggle for life a. (strögl for lajf) walka o byt, wyrażenie wprowadzone przez Darwina, oznaczające współzawodnictwo w zdobywaniu środków do życia, przyczem słabsze organizmy ustąpić muszą w tej walce mocniejszym i giną.
Struktura ł. sposób łączenia pojedyńczych części w całość; pewien stały, charakterystyczny dla danego ciała, prawidłowy układ części składowych; budowa, układ.
Strychnina g. silnie trujący alkaloid, otrzymywany z nasion kulczyby (wroniego oka), w stanie czystym przedstawiający się w postaci drobnych, przezroczystych kryształów, bardzo gorzkich w smaku, trudno rozpuszczalnych w wodzie, a łatwo w rozcieńczonym alkoholu, benzolu, chloroformie.
Stryktura ł. chorobliwe zwężenie kanału w organizmie ludzkiem lub zwierzęcym; ściskanie.
Studiosus ł. student uniwersytetu, akademik.
Studja ł. nauka, badanie, poważne oddawanie się zdobywaniu wiedzy lub sztuki, zgłębianie jakiego odłamu nauki.
Studjować ł. uczyć się, przyswajać sobie szczegóły jakiejś wiedzy, oddawać się zgłębianiu, badaniu gałęzi jakiejś nauki; na podstawie licznych [457]spostrzeżeń i badań dążyć do wyrabiania sobie sądu o danym przedmiocie, dociekać, starać siesię przeniknąć rzeczy na razie niezrozumiałe, niejasne.
Studjum ł. w malarstwie: szkic przygotowawczy do zamierzonej większej pracy; robota, będąca owocem zdobytej w malarstwie wiedzy; wizerunek charakterystycznej głowy; w piśmiennictwie: praca literacka będąca rezultatem przeprowadzonych nad pewnym przedmiotem badań; badanie, dociekanie.
Stultorum infinitus est numerus ł. liczba głupich jest nieskończona; czemu odpowiada przysłowie: nie trzeba głupich siać, sami się rodzą.
Stultum facit fortuna, quem vult perdere ł. głupim czyni los tego, kogo chce zgubić = kogo Pan Bóg chce ukarać, temu rozum odbiera.
Stuła ł. część obrzędowego ubioru kapłańskiego, rodzaj długiej i niezbyt szerokiej wstęgi, wyrobionej z tej samej materji co ornat, a wdziewanej na szyję.
Sturm und Drangperiode n. okres burzy i wrzenia w literaturze niemieckiej ku schyłkowi 18-go wieku, wywołany przez młodych poetów przeciw przestarzałym tematom i formom.
Stychiologja g. nauka o początku wszechrzeczy.
Stygmat g. u starożytnych Rzymian znak, szpiczastym narzędziem zrobiony zwłaszcza blizna wypalona lub wycięta dla napiętnowania złoczyńcy; znamię, piętno. S-y: rany Chrystusa występujące na ciele niektórych Świętych jako oznaka szczególnej łaski Boskiej.
Styl g. u starożytnych rylec z jednej strony zaostrzony, z drugiej płaski, do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem; sposób, a zarazem sztuka wyrażania myśli na piśmie; w sztukach pięknych, a zwłaszcza w architekturze pewien całokształt form artystycznych i cech odrębnych, po których rozpoznać można, jaki okres czasu lub naród wytworzył dane dzieło sztuki; w rachubie czasu: oznaczanie daty według kalendarza Juljańskiego (stary s.) lub według kalendarza Gregorjańskiego (nowy s.)
[458]Style (le) c’esfc’est l’homme ob. Le style c’est l’homme.
Stylici g. Święci słupowi, chrześcijańscy pustelnicy, dla umartwienia się spędzający większą część życia na szczycie wysokiego słupa.
Stylista g. autor piszący wytwornym i pięknym stylem.
Stylistyka g. nauka wykazująca warunki, od których zależy doskonałość stylu wewnętrzna t. j. tycząca się układu myśli, i piękność zewnętrzna pod względem formy.
Stylizacja ł. sposób układu i wyrażania myśli na piśmie.
Stylolity g. cylindryczne, wzdłuż żłobkowane utwory gieologiczne, wydzielane wskutek siły ciśnienia z pokładów kamienia wapiennego, prostopadle przecinające jego warstwy.
Stylowy g. tyczący się prawidłowego i pięknego wyrażania na piśmie; w sztuce: posiadający w całej czystości cechy właściwe wytworom pewnej epoki, pewnego narodu.
Stymulacja ł. pobudzenie, podniecenie.
Stypendjum ł. stała, roczna zapomoga pieniężna wyznaczona z odsetek pewnych funduszów publicznych lub prywatnych dla niezamożnej uczącej się młodzieży.
Stypendysta, korzystający ze stypendjum.
Stypulacja ł. umowa, zobowiązanie, ugoda oparte na kontrakcie, postanowienie; zawarowanie.
Stypulować ł. zastrzegać warunki w umowie, umawiać się.
Styraks, wonna żywica o korzennym gorzkim smaku, otrzymywana z drzewa, rosnącego w połud. Europie i Azji, używana do wyrobu perfum i kadzideł, a dawniej i w medycynie.
Styx g. w mitologji greckiej rzeka w świecie podziemnym, opasująca go dziesięciokrotnie swemi wodami, na które przez bogów złożona przysięga, była straszna i niezłomna, i które to wody czyniły ciało ludzkie nietykalnem dla ciosu.
Su f. patrz. Sou.
Sua cuique fortuna in manu est ł. każdy jest sprawcą swojego losu.
Sua sponte ł. z własnej woli.
Suaviter in modo, fortiter in re ł. łagodnie w [459]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/459 [460]Sublime f. (siublim) wzniosły, szczytny.
Sublokator ł. wynajmujący mieszkania nie od właściciela domu, lecz od lokatora.
Submersja ł. zatopienie, zanurzenie.
Submisja ł. poddanie się, pokora, uległość; oddanie robót w antrepryzę z licytacji.
Submitować się ł. przedstawiać się, tłomaczyć się.
Subordynacja ł. karność, uległość, posłuszeństwo.
Subretka f. sprytna, przebiegła pokojówka.
Subrogacja ł. podstawienie, wejście w prawa wierzyciela.
Sub rosa ł. w zaufaniu, w tajemnicy.
Sub secreto ł. w tajemnicy.
Subsidium charitativum ł. wsparcie miłosierne; rodzaj podatku w dawnej Polsce.
Sub sigillo ł. pod pieczęcią tajemnicy; S.s. confessionis: pod pieczeciąpieczęcią tajemnicy spowiedzi.
Subskrybent ł. podpisujący się na coś, prenumerator.
Subskrypcja ł. zobowiązasięzobowiązanie się podpisem swoim do nabycia jakiegoś wydawnictwa, papierów kredytowych, wypuszczanych przez państwo; podpisanie się na składkę, przedpłatę.
Substancja ł. ogólna nazwa stałych postaci materji, pierwiastków składowych tworzących ciało; w filozofji: istota rzeczy i zjawisk, która pozostaje niezmienna i objawia się w mniej lub więcej przemijających własnościach rzeczy lub zjawisk, których jest źródłem i podstawą.
Substancjonalny ł. treściwy, pożywny.
Substantivum ł. rzeczownik.
Substrat ł. podścielisko, podkład, dany wypadek.
Substytucja ł. podstawienie, wyznaczenie na zastępstwo, na wyręczenie.
Substytuować ł. zastępować.
Substytut ł. zastępca, wyręczający.
Subsumować ł. podporządkowywać szczegóły pod ogólne prawidło.
Subsydjum ł. pomoc pieniężna, zasiłek.
Subtelność ł. uwzględnienie najdrobniejszych, z trudnością dostrzeganych różnic i odcieni; drobiazgowa delikatność i dokładność; bystrość.
Subtelny ł. drobny, delikatny, zaznaczający lub odtwarzający najdrobniejsze odcienia; bystry.
Subtylizować ł. brać rzeczy drobnostkowo, rozumować drobiazgowo.
[461]Subwencja ł. zasiłek pieniężny, pomoc pieniężna, szczególnie udzielana z publicznych funduszów przez państwo instytucjom społecznym.
Subwersja ł. przewrót, obalenie, upadek.
Succès d’estime f. (sükse destim) uznanie, jakie utwór sceniczny, literacki lub dzieło sztuki zawdzięcza tylko nazwisku i wyrobionej sławie autora.
Sufficit ł. wystarczy, dosyć.
Suffrage universel f. (siufraż üniwersel) głosowanie powszechne.
Suffragium ł. głos wyborczy, przyzwolenie, prawo głosowania.
Sufiks ł. w gramatyce: przyrostek, który kojarząc się z pierwiastkiem, nadaje wyrazowi inne znaczenie, albo zmieniając jego formę, uwydatnia różne stosunki wyrazu w zdaniu.
Sufit w. pułap, strop gładki lub ozdobiony malowidłem albo stiukiem.
Sufler f. w teatrze: osoba, ukryta w budce na przodzie sceny, podpowiadająca aktorom słowa ich ról.
Suflerować f. podpowiadać.
Suflet p. Soufflé.
Sufokacja ł. duszenie się.
Sufragan ł. biskup bez djecezji, pomocnik biskupa djecezjalnego.
Suggestja ob. Sugiestja.
Sugiestja f. poddawanie myśli osobie pogrążonej w hypnozie, wpływ jednej osoby na drugą, będącą w stanie hypnotycznym.
Suicidium ł. samobójstwo.
Sui generis ł. w swoim rodzaju.
Suita f. utwór muzyczny, zbliżony do symfonji, ale utrzymany w lżejszym i swobodniejszym charakterze.
Suite f. (siuit) szereg, ciąg, dalszy ciąg.
Suivante f. (siu wa͡ęt) służąca, dodana dla opieki i towarzyszenia młodej osobie.
Sukces f. postęp, powodzenie, udanie się, poklask.
Sukcesja ł. następstwo, dziedzictwo, spadek.
Sukcesor ł. następca, spadkobierca.
Sukcesyjny ł. dziedziczny.
Sukurs ł. pomoc, zasiłek.
Sułtan arab. cesarz mahometański; tytuł monarchy na Wschodzie.
Suma ł. wielkość, która jest równa kilku innym razem wziętym; rezultat dodawania; ogół, zebranie w całość; wielka Msza.
[462]Sumarjusz ł. krótki zbiór, wyciąg, spis.
Sumarycznie ł. ogólnie, treściwie, w sposób skrócony, bez formalności.
Sumitować się, p. Submitować.
Summa cum laude ł. z najwyższą pochwałą.
Summa summarum ł. w ogóle, wszystko razem.
Summum ł. najwyższy stopień.
Summum jus summa injuria ł. zbytnie przestrzeganie prawa prowadzi często do niesprawiedliwości.
Sumpt ł. koszt, nakład.
Sunna ar. księga zawierająca zbiór ustnych podań o Mahomecie i dogmatów podanych przez niego do wiary, a spisanych po jego śmierci, czczona obok Koranu, jako święta przez wyznawców islamu.
Sunnici ar. mahometanie uznający Sunnę, obok Koranu, za księgę świętą.
Sunt lacrymae rerum ł. i martwe przedmioty zdają się niekiedy płakać nad niedolą ludzką.
Superabundancja ł. nadmiar, zbytek obfitości, przepełnienie, przeładowanie.
uperarbiterSuperarbiter ł. rozjemca, sędzia polubowny, rozstrzygający niezgodne zdanie arbitrów.
Superata ł. przewyżka.
Superfinowy n. przedni, wyższego gatunku; przemyślny.
Super flumina Babylonis ł. nad rzekami Babilonu, pierwsze słowa wspaniałej pieśni Izraelitów z czasów ich niewoli babilońskiej.
Superfosfaty ł. nadfosforany wapna, używane jako nawóz sztuczny, zawierający kwas fosforowy w postaci łatwo rozpuszczalnej.
Superintendent ł. w kościele ewangielickim: duchowny przełożony nad kościołami okręgu kościelnego.
Superior ł. przełożony w klasztorze.
Superlativus ł. w gramatyce: stopień najwyższy w stopniowaniu przymiotników.
Superlatywy ł. przymiotniki w najwyższych stopniach (określające najwyższy zachwyt, najwyższe oburzenie i t. p.).
Supernaturalny ł. nadnaturalny, nadprzyrodzony.
Superrewizja ł. dodatkowa rewizja sprawdzająca; przy poborze do wojska sprawdzanie stanu zdrowia i budowy ciała popisowych.
[463]Suplement ł. dopełnienie, uzupełnienie, dodatek.
Suplent ł. zastępca nauczyciela w szkołach średnich; wykładający tymczasowo w uniwersytecie w zastępstwie profesora, którego jeszcze nie zamianowano.
Suplika ł. prośba na piśmie.
Suplikacje ł. pieśń błagalna religijna, zaczynająca się od słów: „Święty Boże.“
Suplikant ł. proszący, podający prośbę.
Suponować ł. przypuszczać, domyślać się.
Supozycja ł. przypuszczenie, domniemanie.
Supremacja ł. przewództwo, wyższość, przewaga, opanowanie władzy; w Anglji władza monarchy nad kościołem od czasów Henryka VIII.
Supremat ł. najwyższa władza, jaką posiada Papież w kościele katolickim.
Suprème f. (siuprem) najwyższy ponad wszystko, nie ulegający porównaniu; doskonały, wyborny.
Supresja ł. przemilczenie, zniweczenie, zniesienie, skasowanie.
Suprymować ł. przytłumić, pominąć, znieść, skasować, zniszczyć.
Supuracja ł. ropienie.
Surah, lekka materja jedwabna tkana w delikatne prążki.
Surcoup f. (siurku) w grze w karty: umyślne podprowadzenie karty przeciwnikowi, w celu przebicia jej przez partnera.
Surge et ambula! ł. wstań i idź! (słowa wźiętewzięte z ewangelji św. Mateusza o wskrzeszeniu Łazarza).
Surogat ł. sędzia duchowny zasiadający w konsystorzu.
Surogaty ł. substancje i materjały podobne co do głównych własności do produktów kosztowniejszych, lepszych, ale tańsze, gorsze, innego składu chemicznego, zastępujące tamte w handlu i w użyciu; w medycynie: leki tańsze zastępujące droższe.
Surprise f. (siurpriz) niespodzianka.
Sursum corda ł. wznieście serca!
Suspendować ł. zawiesić w pełnieniu obowiązków, także zawiesić moc obowiązującą pewnego rozporządzenia lub ustawy.
Suspensa ł. zawieszenie w urzędowaniu.
Suspensorjum ł. rodzaj bandaża z woreczkiem do podtrzymywania.
Suspicja ł. podejrzenie.
Sutanna w. suknia księża.
[464]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/464 [465]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/465 [466]wymianie soków odżywczych.
Symbol g. znak, godło, zmysłowe wyobrażenie pojęcia.
Symbol chemiczny, znak umówiony, złożony z początkowych liter łacińskich nazw pierwiastków chemicznych, służący do oznaczania tychże pierwiastków.
Symboliczny g. uzmysławiawiającyuzmysławiający za pomocą znaków widocznych pojęcia oderwane, osłonięty, ukryty pod symbolem, alegoryczny.
Symbolika g. nauka zajmująca się wykładem i objaśnieniem znaków i godeł religijnych pod względem historycznym, dogmatycznym i liturgicznym.
Symbolista g. poeta lub malarz uprawiający w swych utworach symbolizm.
Symbolizm g. w poezji i w malarstwie sposób wywoływania wrażeń nie wprost, lecz pośrednio za pomocą innej, odrębnej rzeczy.
Symbol wiary, wyznanie wiary, godło wiary.
Symetrja g. równomierność, harmonijny układ pojedyńczych części pewnej całości pod względem wielkości, kształtu, liczby; stosunek wzajemny części do siebie i do całości taki, że szczegóły zawarte w tych częściach są w jednakowy sposób względem siebie i względem całości ułożone.
Symfonja g. najwspanialsza forma muzyczna instrumentalna, sonata orkiestrowa.
Symfonjon, rodzaj pozytywki pokojowej samogrającej.
Symonja g. świętokupstwo, handlowanie urzędami duchownemi, łaskami duchownemi i t. p.
Sympatja g. pociąg, skłonność do kogo, przychylność, sprzyjanie komu, współczucie.
Sympatyczna kuracja, leczenie za pomocą środków tajemniczo działających, nielekarskich.
Sympatyczny g. pociągający ku sobie, miły.
Sympatyczny atrament, płyn bezbarwny, który dopiero pod wpływem ciepła lub pewnych odczynników przybiera barwę.
Sympatyzować g. podzielać czyje uczucia, mieć wzajemną skłonność ku sobie.
Symplifikacja ł. uproszczenie, ułatwienie.
[467]Symptomat g. objaw, oznaka np. choroby.
Symptomatologja g. nauka o poznakach, objawach choroby, to samo, co Semjotyka (ob.).
Symptosis g. upadek sił, obezwładnienie, niemoc.
Symulacja ł. udawanie, upozorowanie.
Symulant ł. udający coś, np. chorobę, obłudnik.
Symulator ł. naśladowca.
Symultanny ł. wspólny, współwyznaniowy; np. szkoła, kościół.
Synagoga g. dosł. zebranie i miejsce gdzie członkowie gminy się zbierają, a także miejsce przeznaczone do modlitwy; u Żydów świątynia, bóżnica.
Synapizm g. rodzaj kataplazmu, zawierający proszek z utartych nasion gorczycy; papier lub płótno napojone masą gorczycową, które zwilżone wodą i przyłożone do ciała, wywołuje silne zaczerwienienie skóry i działa odciągająco i orzeźwiającoorzeźwiająco.
Synchronistyczna metoda, sposób przedstawiania dziejów powszechnych epokami t. j. zestawiając współczesne fakty dziejowe różnych ludów w danym okresie czasu.
Synchronistyczna tablica, graficzne przedstawienie współczesności faktów dziejowych, które miały miejsce w tym samym czasie w różnych krajach.
Synchronistyczny g. przedstawiający wypadki jednoczesne.
Synchronizm g. współczesność, jednoczesność, zestawienie jednoczesnych wypadków, faktów.
Syndyk g. pełnomocnik wyznaczony lub wybrany przez wierzycieli masy upadłości do pilnowania ich praw i reprezentowania ich; adwokat, urzędnik wybrany przez jakąś korporację do załatwiania jej spraw prawnych, doradca prawny gminy, banku, kolei.
Syndykat g. orędownictwo, opieka, kuratela; stowarzyszenie producentów, mające na celu popieranie pewnej gałęzi przemysłu; stowarzyszenie kapitalistów mające na celu przeprowadzenie jakiegoś przedsięwzięcia (regulację rzek, osuszanie błot, naprawę dróg, uzdrowotnienienieuzdrowotnienie miejscowości) lub popieranie pewnej sprawy.
Synedrium g. ob. Sanhedryn.
Synegdocha g. figura [468]retoryczna dla nadania barwności i siły stylowi, pozwalająca na wyrażenie całości przez część, gatunku przez rodzaj, wyrobu przez materjał zużyty, liczby nieokreślonej przez określoną, imienia pospolitego przez własne.
Synekura ł. urząd płatny, nie obowiązujący do pracy, posada intratna bez obowiązków.
Synergietyczny g. pomocny, wpływowy.
Synergizm g. pogląd filozoficzno-religijny, opierający się na przekonaniu, że współdziałanie woli ludzkiej może wpłynąć na odrodzenie duchowe i poprawę moralną człowieka.
Synkopa g. skrócenie wyrazu przez wyrzutnię samogłoski z pomiędzy dwóch spółgłosek; omdlenie; w muz. zmiana rytmu, gdzie akcent padając z silnej części taktu na słabą, zaciera tempo właściwe i nadaje muzyce charakter burzliwy.
Synkretyzm g. w historji filozofji i teologji dążenie do pogodzenia, pojednania przeciwnych stronnictw, sekt, przez wykład wyjaśniający w taki sposób różne ich nauki i teorje, aby każda partja w tem wyjaśnieniu swoje przekonanie znaleźć mogła; mieszanina poglądów religijnych.
Synod g. zjazd biskupów i duchownych, prawnie zwołany, na którym załatwiają się sprawy dotyczące kościoła; najwyższa rada państwowa lub prowincjonalna.
Synodalne dekrety g. rozporządzenia zgromadzeń kościelnych.
Synodyczny miesiąc, czas pomiędzy jednym a drugim nowiem lub pełnią.
Synodyczny okres, w obiegu planety około słońca przeciąg czasu pomiędzy dwu kolejno po sobie następującemi odpowiedniemi złączeniami lub opozycjami.
Synonimika g. nauka obejmująca obajśnieniaobjaśnienia wyrazów blizkoznacznych.
Synonimy g. wyrazy blizkoznaczne, które określając jedno pojęcie, cieniują wszakże różnice i odcienia w znaczeniu tegoż pojęcia (np. poważanie, szacunek, cześć), blizkoznaczniki.
Synopsis a. Synoptyka g. krótki przegląd, krótkie zestawienie dzieł, [469]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/469 [470]siłę i czas trwania wstrząśnień.
System a. Systemat g. wszelka według pewnych prawideł lub pewnego planu ułożona całość, której części znajdują się we wzajemnej od siebie zawisłości; całość w pewnym porządku ułożonych wiadomości, tak, że późniejsze opierają się na poprzednich; zbiór zasad tworzących pewną doktrynę; zbiór praw pewnej czynności, kierujących wykonaniem na podstawie obmyślonego i na racjonalnych zasadach opartego planu; metoda, sposób, porządki.
Systematyczny g. uporządkowany wedle pewnego planu na zasadzie pewnych prawideł ułożony, ze ścisłością zachowujący plan, porządek, układ zasadniczy.
Systematyk g. człowiek trzymający się niewolniczo obmyślonego systemu, pedant.
Systematyka g. naukowy układ podobnych i pokrewnych sobie przedmiotów i pojęć, w grupy, podług pewnego systemu.
System nut, pięciolinja.
Systole g. w prozodji krótkie wymawianie długiej sylaby ze względu na rytm w wierszach miarowych; w fizjologji perjodyczne skurcze serca.
Sytuacja ł. położenie danej miejscowości lub przedmiotu w stosunku do otaczających przedmiotów; ogół warunków życiowych, w jakich się ktoś znajduje; stan rzeczy, stanowisko, pozycja; na scenie położenie, stan akcji w danej chwili, zbieg zdarzeń i wypadków potęgujących interes akcji; komedja sytuacji: utwór sceniczny, w którym zdarzenia, wypadki i zbieg okoliczności bardziej wpływa na akcję, niż charaktery działających osób, traktowane pobieżnie, szkicowo.
Sytuacyjny plan, plan wykazujący położenie miejscowości lub budynku względem otoczenia, lub wzajemne położenie względem siebie kilku budynków lub różnych części danej miejscowości.
Syzyfowa praca, przen. ciężka praca ustawiczna a daremna; trudne zadanie nigdy nie kończące się; cel, do którego dążąc, zdajemy się już dosięgać, a który oddala się i wymaga ciągle nowych wysiłków.
Syzygja g. w metryce [471]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/471 [472]drobno groszkowana, używana do pokrywania różnych wyrobów galanteryjnych i w introligatorstwie.
Szal f. rodzaj podłużnej chustki, kawał tkaniny wełnianej lub jedwabnej, zarzucany na ramiona jako okrycie.
Szala n. miseczka, talerzyk u wagi do ważenia.
Szalet f. domek górski, szałas górali szwajcarskich; dom wiejski budowany na sposób szwajcarski; mały budynek w mieście na ulicach lub placach do wygody publicznej.
Szalki n. przyrząd do ważenia, waga; talerzyki u wagi.
Szalotka, rodzaj małej cebulki, w smaku łagodniejszej i delikatniejszej niż cebula zwyczajna.
Szalować n. obijać deskami ściany budynku.
Szalupa f. statek jednomasztowy; wielka łódź do obsługi okrętu.
Szam... ob. także Cham....
Szaman sansk. kapłan i czarodziej u ludów północnej Azji.
Szamanizm sansk. religja głoszona przez szamanów, oparta na gusłach, czarach, wierzeniu w duchy złe i dobre.
Szambelan f. wysoki urzędnik dworski pełniący urząd na pokojach monarszych przy osobie panującego, podkomorzy.
Szamerować n. wyszywać plecionką, galonem, bramować; obmawiać kogo.
Szamerowanie n. wyszycie taśmą lub galonem, zwłaszcza szmuklerska ozdoba przodu ubiorów męskich i damskich, złożona z taśm naszytych równolegle wpoprzek, zakończonych pętlami i guzami; obmawiać.
Szamotowe f. wyroby rodzaj wyrobów ceramicznych, składających się z jednej części surowej, ogniotrwałej i dwu części surowej gliny i następnie sproszkowanej.
Szamotowy f. kamień, ogniotrwała masa, wyrobiona z glinianych kapsli, okrywających przy wypalaniu wyroby porcelanowe i następnie sproszkowane, urobiona na ciasto i w silnym ogniu wypalona, ogromnie wytrzymała na działanie wysokich temperatur, stąd używana na tygle do topienia szkła, metali, na cegły do pieców hutniczych, rury itp.
Szampan f. wino francuskie białe, musujące, bardzo cenionecenione.
Szampinjon f. pieczarka.
[473]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/473 [474]bitwy; stopień, godność, ranga wojskowa; karykaturalne oddanie charakteru na scenie, przesada z uwydatnieniem komicznych stron dla wywołania jaskrawych, niewybrednych, efektów; ciężar, obsługa.
Szarżować f. nacierać, atakować, uderzać na wroga, napadać; przesadnie, karykaturalnie oddawać role na scenie; obciążać kogo czem.
Szaser f. strzelec, żołnierz lekko uzbrojony pieszy lub konny.
Szatan hebr. zły duch, duch ciemności, djabeł, czart.
Szatra węg. namiot, szałas.
Szatyn f. mający włosy ciemno-blond.
Szef f. zwierzchnik, naczelnik, przełożony, pryncypał, dowódca.
Szeik arab. naczelnik plemienia arabskiego.
Szeik-Ul-Islam arab. głowa wiernych w Turcji (najwyższy duchowny), mufti.
Szelak, żywica wyciekająca (wskutek nakłucia przez mszyce) z młodych pędów niektórych drzew figowych i akacjowych, rosnących w Indjach Wschodnich, zawierająca czerwony barwnik, podobny do karminu, używana do wyrobu politur, lakierów, laku do pieczętowania, do utrwalania pasteli.
Szemat ob. Schemat.
Szematyzm ob. Schematyzm.
Szerpentyna ob. Serpentyna.
Szeryf a. wyższy urzędnik municypalny w Anglji, spełniający obowiązki sądownicze i policyjne w obwodzie swego hrabstwa; ar. książe arabski, muzułmanin pochodzący od Mahometa; rządca MekkiMekki.
Szewiot szkoc. wełna z górskich owiec szkockich i wyrabiana z tej wełny kiprowana ostra tkanina.
Szewron f. naszywka w kształcie kąta na rękawie munduru wojskowego, oznaczająca liczbę lat służby lub rangę; odznaka zaszczytna.
Szezlong f. rodzaj sofy wyściełanej z jednem bocznem oparciem, które przechodząc ku tyłowi, zniża się coraz bardziej.
Szkaplerz, dwa płatki sukna z wyszytem imieniem N. Maryi Panny poświęcane i noszone na szyi jako znak należenia do bractwa.
Szkarlatyna w. płonica, epidemiczna i zaraźliwa choroba gorączkowa, objawiająca się zapaleniem gardła i obfitą czerwoną wysypką, nadającą skórze szkarłatne zabarwienie.
[475]Szkarłat w. tkanina jedwabna lub wełniana ufarbowana na ponsową barwę, purpura; barwa krwistoczerwona, purpurowa.
Szkarpa f. skośne przymurowanie podtrzymujące ścianę.
Szkic w. kilku charakterystycznemi rysami naznaczony rysunek lub malowidło; odręczny zarys przedmiotu, rzucony na papier lub płótno; pomysł, projekt; utwór literacki nie wyczerpujący przedmiotu wszechstronnie, lecz kilku artystycznemi rysami wywołujący wrażenie estetycznej całości.
Szkielet g. kostne rusztowanie, na którem wspierają się miękkie części ciała i które ochrania wewnętrzne, delikatne narządy; kościec, kościotrup; wiązanie statku wodnego; główna podstawowa część czegoś.
Szkorbut w. gnilec, choroba objawiająca się uporczywem krwawieniem i owrzodzeniem w jamie ustnej, a zwłaszcza na dziąsłach, podskórnemi wylewami krwi, ogólnem wyniszczeniem i osłabieniem, a występująca wśród ludzi żyjących w złych warunkach hygjenicznych, pozbawionych świeżej i zdrowej żywności.
Szkuta n. statek rzeczny, zwłaszcza do przewożenia zboża służący.
Szlafkamrat n. współmieszkający w jednym pokoju.
Szlaga n. kafar, taran, pniak z trzonkiem do ubijania bruku, ubijak.
Szlak n. droga, gościniec; brzeg odmiennego koloru lub odmiennego rysunku; pas w deseń, obrzeżający ubranie, meble, obicie itp.; bramowanie.
Szlaka n. szklista, brunatna lub zielonawa masa na powierzchni żelaza, tworząca się przy wytapianiu go z rudy; żużle.
Szlam n. rzadki muł, złożony z bardzo drobnej glinki, marglu, oraz rozdrobnionych szczątków pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, pokrywający dna zbiorników wód stojących lub wolno bieżących, a osadzający się z wody.
Szlamować n. oczyszczać ze szlamu.
Szlamowanie a. pławienie, czynność mająca na celu wydzielenie najdrobniejszych, najmielszych cząstek z jakiej nierównomiernie rozdrobnionej substancji bez pomocy sita.
[476]Szlichtada n. przejażdżka saniami, sanna.
Szlichtować n. w tkactwie: pocierać nici osnowy tkackim klejem.
Szlifować n. ścierać, gładzić dany materjał innym szorstkim materjałem; gładzić przedmiot metalowy, kamienny lub szklany w celu nadania mu połysku, blasku lub pewnych foremnych ścianek; ostrzyć, brusować.
Szlify n. szeroki galon, ozdobiony frędzlą, noszony przez oficerów na każdem ramieniu; przen. stopień oficerski.
Szlusować n. w języku wojskowym skupiać szeregi przerzedzone przez kule nieprzyjacielskie.
Szluza n. upust, urządzenie w rodzaju kanału z zastawami, utrzymujące wodę na żądanym poziomie w celu spożytkowania jej dla fabryki, młyna i t. p.
Szmaragd g. wysoko ceniony drogi kamień ciemno zielonego koloru.
Szmelc n. emalja, powłoka szklista, zwłaszcza tworząca się na metalach; przetopienie kruszców, stop metalowych przedmiotów na masę metalową przen. rzecz nie do użytku, na nic nie przydatna.
Szmelcować n. pokrywać metale szkliwem, polewą; przetapiać metale, kruszce.
Szmelcuga n. rodzaj potażu z drzew iglastych.
Szmergiel n. minerał: drobnoziarnista, błękitno-szara odmiana korundu, który potłuczony miałko, używa się jako proszek do szlifowania, polerowania, a także do wyrobu papieru a. płótna szmerglowego.
Szmermele n. sztuczne ognie o wężykowatych zakrętach; przen. szumne, brzmiące frazesy.
Szminka n. tłusta farba, składająca się z tłuszczu i barwników, używana przez aktorów do malowania twarzy przy charakteryzowaniu się.
Szmizetka f. półkoszulek; rodzaj kamizelki damskiej przy otwartym z przodu lub wyciętym u góry staniku.
Szmuklerstwo, rzemiosło, zajmujące się wyrobami pasmanteryjnemi.
Sznelcug n. pociąg pośpieszny kolei żelaznej.
Sznelka f. jedwabny, miękki, strzyżony sznurek.
Sznit n. cięcie, kawałek, odcinek; pewna miara.
[477]Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/477 [478]Szponga n. spojenie drewniane poprzeczne; klamra drewniana.
Szprosa n. szczebel u drabiny; listewka poprzeczna między szybami.
Szprudel n. gorące źródło wody mineralnej.
Szprycka n. mała pompka ręczna, składająca się z rurki, zwężonej na jednym końcu, z ruchomym tłokiem wewnątrz, za pomocą którego napełniamy rurkę płynem, wystrzykując go cienkim strumieniem. Szprycka Prawaza, przyrząd do wstrzykiwań podskórnych.
Szpunt n. czop, kołek, którym się otwór w beczce zatyka.
Szpuntpal n. pal drewniany, mający u jednego węższego boku fugę (rowek) a u przeciwległego kant wystający tak, że kant jednego pala wchodzi w fugę drugiego.
SzraflrowaćSzrafirować w. cieniować kreskami, zwłaszcza w sztycharstwie, oznaczać góry kreskami na mapach gieograficznych; w heraldyce: oznaczać kolory kropkami lub kreskami.
Szrama nn. blizna, kresa z cięcia lub z rany, głównie na twarzy.
Szranki n. miejsce ogrodzone, przeznaczone na igrzyska, gonitwy, potyczkę, arena; przen. pole działania; wchodzić z kim w szranki: wchodzić w zapasy, współzawodniczyć.
Szrapnel a. pocisk działowy napełniony mniejszemi kulkami, pękający lub zapalający.
Szraubcyjer n. narzędzie do wkręcania i wykręcania śrub.
Szrubsztak n. przyrząd śrubowy do przytrzymywania kawałków metalu obrabianego lub drzewa.
Sztab n. zarząd wojskowy i administracyjny armji, korpusu, dywizji, pułku, złożony z oficerów wyższego stopnia.
Sztaba n. płaski drąg metalowy, zwykle czworograniasty.
Sztabowi oficerowie, ogólna nazwa oficerów od majora do pułkownika włącznie.
Sztafeta f. goniec, pocztyljon umyślnie wyprawio,nywyprawiony z pilną wiadomością, wymagającą wielkiego pośpiechu; papiery, wiadomość przezeń przyniesiona.
Sztafirowanie f. strojenie z przesadą; przyozdabianie.
Sztajngut n. wyroby [479]ceramiczne t. zw. kamienne z gorszego gatunku glinki porcelanowej, dającej po wypaleniu masę szarą, ciemną, nie tak pięknie glazurowaną, (rury do wodociągów, kamionki do wód mineralnych, naczynia stołowe biało polerowane).
Sztam n. klej rybi używany na galaretę; pień.
Sztambuch n. książka do wpisywania lub rysowania na pamiątkę, imionnik, album.
Sztamgast n. stały gość w zakładach jadłodajnych.
Sztamować n. zaklepać krawędzie blach znitowanych ze sobą, ale nieprzylegających dokładnie, przy pomocy tępego dłuta, przykładanego ukośnie i przybijanego młotkiem; wyrabiać dziury w drzewie przy pomocy dłuta w celu wstawienia w nie innego drzewa.
Sztamowy n. pienny, prowadzony w pień jako drzewko.
Sztanca w. stalowe narzędzie w rodzaju stempla z brzegami gładkiemi lub ostremi, tnącemi, o formie przedmiotu lub deseniu, który ma być wytłoczony lub wycięty.
Sztancowanie w. wytłaczanie lub wybijanie w metalach, skórze, papierze, drzewie, sztucznych masach, drobnych przedmiotów, deseni płaskich, płaskorzeźb, brzegów i t. p.
Sztandar n. chorągiew wojskowa, proporzec; godło, znak; zasada, myśl przewodnia postępowania jednostek, stronnictw, narodów.
Sztandary n. wysokie belki prostopadłe, które podtrzymują rusztowanie, otaczające nowowznoszony budynek.
Sztanga n. długi drążek metalowy, sztaba.
Szteingut ob. Sztajngut.
Sztelwaga. n. ob. Stelwaga.
Sztokada f. sztych szermierski.
Sztolnia n. w kopalniach lekko pochyły chodnikchodnik, ukośny podkop, galerja.
Sztoper p. Sztuber.
Sztorc n. część przedmiotu stercząca do góry, położenie przedmiotu opartego na ostrej krawędzi, na kancie i sterczącego pionowo; na sztorc: ostrym końcem do góry.
Sztorcować n. ociosywać do równości.
Sztos n. pchnięcie; uderzenie kijem kuli bilardowej; gra hazardowna w karty; powodzenie, szczęście, dobry humor.
Sztraby n. cegły wystające, [480]umyślnie zostawione w murze dla powiązania ich z następnemi cegłami, strzępia.
Sztraca ob. Straca.
Sztras ob. Stras.
Sztuber lub Sztoper n. sadzonka, odcięta gałązka rośliny, wsadzona w ziemię w celu wytworzenia z niej nowego krzewu.
Sztucer n. krótka strzelba silnie bijąca.
Sztuka n. jedna rzecz cała pojedyńczo wzięta; kawałek, część; pewna ilość łokci arszynów, metrów płótna lub tkaniny, sprzedawana w całości; postaw; przedmiot doskonale wyrobiony, przedstawiany przez rzemieślnika przy wyzwolinach w dowód uzdolnienia; rzecz, do której wykonania trzeba szczególnej zręczności i specjalnych sobie wiadomych sposobów; dar, umiejętność; artyzm, kunszt; umiejętność wytwarzania dzieł wysokiej wartości estetycznej, budzących wrażenia podniosłe i działających na uczucie i wyobraźnię; utwór sceniczny.
Sztukaterja w. ozdoby architektoniczne, odlewane z gipsu i przylepiane następnie przy pomocy gipsu lub gwoździ na mularskiej wyprawie, ob. Stiuk.
Sztukator w. robiący ozdoby gipsowe.
Sztundyści n. a. Bracia Chrześcijańscy: sekta religijna przyznająca Sakramentom tylko symboliczne znaczenie, nauczająca równości wszystkich ludzi, potępiająca handel, a dozwalająca tylko na zamianę dóbr, nie uważająca za własność osobistą ziemi, wody i bydła.
Szturm n. natarcie, atak, zwłaszcza piechoty, uderzenie wojska na twierdzę w celu zdobycia jej, wdarcie się do wnętrza.
Szturmak n. gatunek strzelby o szerokim wylocie; przen. kobieta niezgrabna, ciężka, ordynaryjna, popychadło.
Szturmować n. uderzać, napadać, dobijać się.
Sztych n. pchnięcie czemś ostrem albo szpiczastem, ukłucie; ostry koniec; jedno przeciągnięcie igły z nitką przez tkaninę w szyciu, ścieg; rycina ryta na miedzi, lub stali, miedzioryt, staloryt:staloryt; przen. wystawić na sztych: narazić.
Sztychować n. rytować za pomocą stalowego rylca na gładkiej płycie miedzianej lub stalowej; przen. starannie, pięknie pisać, kaligrafować.
[481]Sztyftować n. zakładać, fundować, wystawiać, uzbrajać.
Sztygar n. dozorca górniczy w kopalni.
Sztylet w. broń ręczna, złożona z rękojeści i krótkiego obosiecznego ostrza, zwężającego się na końcu; w drukarstwie: szydło zaostrzone, którem zecer wydobywa ze złożonych wierszy błędnie umieszczone czcionki.
Sztylpy n. wyłogi na cholewach wysokich butów męskich.
Szufla n. wielka łopata drewniana do przerzucania, do wiania, ryzowania zboża; rodzaj łyżki miedzianej z długą rękojeścią do wsypywania prochu do armaty; rodzaj tablicy, na którą zecer z winkielaka złożone pismo wykłada.
Szuflada n. rodzaj skrzynki, mającej dno i cztery boczne ściany, stanowiącej przegrodę a. kompartyment szafy, komody, kufra i t. d., dający się wsuwać i wysuwać, wyjmować i wkładać.
Szufrygiel n. zasuwa.
Szus n. sus, wybryk, wyskok, dziwaczny postępek; mieć szusa, być narwanym.
Szwadron n. oddział konnicy składający się ze 120 do 200 ludzi.
Szwajcar n. odźwierny, portjer.
Szwank n. uszkodzenie.
Szwankować n. cierpieć, szkodę ponosić; utykać, być niedokładnym, mieómieć pewne wady.
Szwarc n. czernidło do butów, błyszcz.
Szwarcować n. czernić; przemycać.
Szwejggeld n. łapówka za zamilczenie jakiej sprawy.
Szwejsowanie n. spajanie kawałków żelaza przez rozgrzanie ich w ogniu i zbijanie ich razem.
Szwele n. podkłady drewniane pod szyny kolei żelaznej.
Szwindel n. szachrajstwo, oszustwo.
Szwindler n. oszust.
Szwoleżery f. lekka kawalerja.
Szyb n. pionowa studnia w kopalni, przez którą górnicy spuszczają się do wnętrza.
Szyber n. zasuwa rury pieca.
Szych, fałszywe złoto lub srebro, używane do wyrobu galonów, haftów i rozmaitych ozdób; przen. fałszywy blask, pozorna świetność, wielkość; blichtr.
Szychta n. warstwa, żyła minerałów, ciągnąca się w ziemi; pokład; wyznaczony czas pracy górników.
[482]{{#lst:Strona:M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych.djvu/482||S-koniec}}
